پیام ویژه - به گزارش ایسنا، امروز دوم آبان ماه، هشتاد و هفتمین سالروز انجام اولین پرواز مسافری خارجی بین تهران و آنکار در سال 1313 است.
پهلویِ پدر که در بازدید از پیشرفت های نظامی، اجتماعی و فرهنگی ترکیه به شدت به وجد آمده بود، پنج ماه بعد از سفرِ تاریخی اش به این کشور، اولین پرواز مسافری خارجی کشور را بین تهران و آنکارا برقرار کرد.
رضا شاه که در تاریخ 20 خرداد 1313 در راس هیاتی 17 نفره که اکثرشان از مقامات نظامی و سیاسی عصر پهلویِ پدر بودند به صورت زمینی به آنکارا سفر کرد و از نزدیک در جریان توسعه زیرساختهای ترکیهِ آتاتورک قرار گرفت، چهار ماه بعد از بازگشت به کشور، نخستین پرواز مسافری خارجی ایران را با هدایت خلبانان آموزش دیده ایرانی در مسیر تهران - آنکارا برقرار کرد و جمعی از کارکنان نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی اولین مسافران این پرواز شدند.
این پرواز در حالی انجام شد که اولین هواپیمای تک ملخه فرانسوی با نام بلریو 11 در دیماه سال 1292 یعنی 11 سال بعد از اختراع اولین هواپیمای جهان به دست برادران رایت، وارد ایران شد و با انجام پروازهای تک نفره نمایشی، درآمد خوبی را از احمد شاه قاجار و مردم مشتاق پروازهای هوایی به دست آورد.
تاریخ پرواز
ناصرالدین شاه در خاطراتش نوشت: «روز سوم فروردین 1256 دو بالون به آسمان رفت. ما بودیم در بالای شمس الاماره، کل تهران هم از زن و مرد روی بام‌ها و کوچه‌ها و غیره بودند. بالون اولی قرمز رنگ بود، هوا رفت، اما کم و بعد افتاد در باغِ سپهسالار - میرزا حسین قزوینی ملقب به مشیرالدوله و سپهسالار صدراعظم دوره ناصری- بعد بالون سفید بلند شد، این دفعه بالون بسیار خوب هوا رفت، نیم ساعت درست روی آسمان شهر ایستاده بود، خلاصه خیلی خیلی تماشا داد. هیچ وقت هم چه تماشایی مردم نکرده بودند.

برادران رایت در سال 1281 یعنی چهار سال قبل از مرگ مظفرالدین شاه، هواپیما را اختراع کردند اما از زمان اختراع تا ورود اولین هواپیما به ایران 11 سال گذشت و در تاریخ 12 دی 1292 نخستین هواپیما در آسمان تهران به پرواز درآمد. این هواپیمای تک ملخه به نام بلریو 11 بود که توسط خلبان کوزمنسکی روسی به وسیله کشتی وارد بندرانزلی شد و پس از مونتاژ قطعات، به سمت تهران به پرواز درآمد و به دلیل فقدان فرودگاه در تهران در میدان مشق یا میدان صبحگاه قزاق - محل فعلی وزارت امور خارجه - در حد فاصل خیابانهای امام خمینی و 30 تیر تهران فرود آمد که آسیب دید اما توسط تکنسین‌های ارتش تعمیر شد.

میدان مشق تهران در عصر قاجار خلبان روس برای به پرواز در آوردن مجدد هواپیما آن را به صورت زمینی به محله قصر قجر که در دوره فتحعلی شاه قاجار در خارج از شهر ساخته شده بود، منتقل کرد و بعد از فروش بلیط به مردم شهر، پروازهای نمایشی انجام داد. ماجرا به گوش احمد شاه رسید. او و برخی درباریان نیز با حضور در کنار هواپیما همراه با خلبان عکس یادگاری گرفتند و این عکس در روزنامه ایلوستراسیون فرانسه چاپ شد. خلبان و هواپیمای بلریو بعد از چند روز به روسیه برگشت.
با شروع جنگ جهانی اول مردم شهرهای اشغال شده توسط قوای روس و انگلیس در استانهای شمالی و جنوبی کشورمان به کرات صدای پرواز هواپیماهای تک و دو ملخه را شنیدند اما ایران در دوره احمد شاه هرگز صاحب هواپیما نشد چون گارد سلطنتی روسیه و انگلستان مخالفت کردند.
اما به دنبال کودتای سوم اسفند 1299 رضا سردارسپه، وزیر جنگ احمدشاه قاجار و در دست گرفتن قدرت توسط او، نوسازی ارتش به خصوص نوسازی و تجهیز نیروهای هوایی ارتش ایران با موافقت دولت انگلیس آغاز شد. او اهمیت قدرت هوایی در جنگ را به خوبی درک کرده بود به همین دلیل میزانی از نظامیان مورد اعتمادش را مامور بررسی ایجاد نیروی هوایی کرد.
رشد صنعت هوایی ایران
احمد قوام ملقب به قوام السلطنه در سال 1300 از طریق سفیر ایران در واشنگتن دی سی از آمریکا درخواست خرید هواپیما کرد اما این کشور با استناد به پیمان ورسای با این درخواست موافقت نکرد بعد از آن مقامات دیپلماتیک کشورمان با کشورهای آلمان، روسیه و فرانسه وارد مذاکره شدند. با اینکه اولین هواپیماها از آلمان خریداری شد اما این هواپیماها بعد از تحویل هواپیماهای خریداری شده فرانسوی و روسی تحویل ایران شد.
براساس اسناد تاریخی، دولت ایران شش فروند هواپیما از مدلهای پاتز 8، بمب افکن دو نفره برگه 14 و هواپیمای آموزشی اسپاد 42 با نظارت ژنرال امان الله میرزا جهانبانی از فرماندهان ارتش شاهنشاهی، از فرانسه خرید . هواپیماهای مذکور در تاریخ چهارم بهمن 1302 با دو خلبان و دو مکانیک وارد بوشهر شدند. پس از مونتاژ، یکی از هواپیما در تست پرواز، آسیب دید. از پنج هواپیما باقی مانده چهار فروند با کامیون و یک هواپیما توسط خلبان به تهران منتقل شدند و به نامهای تقدیر، عقاب، شاهین، هما و سیمرغ نامگذاری شدند.
بعد از آن دولت در تاریخ 22 اردیبهشت 1303 دو هواپیما به نامهای آر 1 و آر 5 از روسیه خریداری کرد. این هواپیماها در حضور رضا شاه در بندرانزلی تحویل ایران شد. جالب آنکه این هواپیماها به علت فقدان سوخت مخصوص هواپیما، با بنزین خودرو از بندرانزلی به سمت تهران پرواز کرد.
بعد از آن رضا خان با درخواست از مردم استانهای شمالی از آنان خواست هزینه خرید دو فروند هواپیمای یونکرس اف 13 از کشور آلمان را تامین کنند. در پی مشارکت مردم استانهای مازندران و گیلان هواپیماهای مذکور در تاریخهای 31 اردیبهشت و اول خرداد 1303 که مجهز به مسلسل بر روی سقف خود بودند، به تهران منتقل شدند و نامهای گیلان و مازندران را به خود گرفتند.
در خرداد همان سال سه هواپیمای دیگر روس وارد ایران شد که دو عدد آنها، هواپیمای دو خلبانه آموزشی و هواپیمای سوم هواپیمای یونکرس دو خلبانه بود.
هواپیماهای خریداری شده برای مقاصد نظامی و غیرنظامی به کار گرفته شد از جمله اینکه در تاریخ سوم آذر 1303 دو فروند هواپیمای برگه 14 و یونکرس اف 13 جهت شرکت در عملیات به بندر دیلم و در تاریخ 9 خرداد 1303 دو فروند هواپیمای برگه 14 و یونکرس اف 13 برای بمباران مواضع شورشیان به بروجرد فرستاده شد.
در 27 آذر 1303 یک هواپیمای یونکرس اِ 20 و در اردیبهشت 1304 یک فروند دیگر از این هواپیما تحویل ایران شد همچنین یک فروند یونکرس اف 13 آب‌نشین در تیر 1304 توسط دفتر جنگ تیپ شمال سفارش داده شد که برای گشت زنی در دریای خزر و حملات احتمالی ترکمن‌ها مورد استفاده قرار گرفت.
با وجودی که شوروی در سال 1305 کالاهای کشاورزی ایران را تحریم اما صادرات هواپیماهای روس به ایران با فروش سه فروند هواپیمای آر یک ادامه یافت همچنین قطعات یدکی برای هواپیماهای یونکرس، برگه و اسپاد خریداری شد.
شرکت آلمانی یونکرس در مهر ماه سال 1305 یک فروند هواپیمای یونکرس ک 53 دو خلبانه را برای شرکت در نمایش هوایی به ایران فرستاد و این نمایش در مورخ هفتم مهرماه در حالی برگزار شد که هواپیمای مذکور در مقابل چشم بینندگان حاضر در نمایشگاه و تماشاچیان تلویزیون در آسمان تهران منفجر شد و سقوط کرد. این حادثه برای روس‌ها یک پیروزی بزرگ را رقم زد. آنان توانستند قرارداد گمرکی با ایران منعقد کنند و علاقه رضا شاه برای انجام پروژه 30 فروند هواپیمای یونکرس اِ 40 کاهش یافت.
در اسفند 1306 خرید آشیانه های جدید برای فرودگاه مهرآباد تهران به فرانسه و بمبهای مدرن به شوروی سفارش داده شد و دولت شوروی قول آموزش پنج ایرانی در مسکو را داد.
در فروردین 1307 نایب دوم باقر خان جهت خرید پنج فروند آر یک به روسیه رفت و هواپیماهای خریداری شده در تاریخ 29 خرداد 1307 به همراه تعدادی از متخصصان روس وارد بندرانزلی شدند. سه فروند از هواپیماهای مذکور بعد از مونتاژ دچار سانحه شد که فقط یکی از آنها قابل تعمیر بود.
محموله بعدی هواپیماهای مدلU-1 بود که به تعداد پنج فروند در مرداد همان سال در تهران مونتاژ شد.
با ورود هواپیماهای جدید و افزایش پروازی نظامی ایران برنامه رضا شاه برای توسعه نیروی هوایی ایران شدت گرفت. در سفر او به ترکیه نمایش هوایی برگزار و یک فروند کورتیس فلدگینگ دو نفره به او هدیه شد که توسط یک خلبان ترک به تهران رسید.
مهر همان سال رضاشاه به پاس این هدیه پنج فروند هواپیمای هاوکر آداگز را برای نمایش هوایی در روز استقلال ترکیه به آنکارا فرستاد.
در سال 1313 طرحی نظامی تهیه شد که شامل خرید پنج فروند تایگرمث و پنج فروند هواپیمای دراگون بود اما نهایتا تیر 1315 سه فروند دراگون رییدس دی اچ 89 خریداری و توسط شرکت دهویلند در اهواز مونتاژ شد.
نیروی هوایی شاهنشاهی اسفند 1316 یک فروند دراگون رییدس دی اچ 89 را به خطوط هوایی ایران منتقل و در اختیار وزارت ثبت قرار داد و سه کارمند این وزارتخانه پس از آموزش در انگلستان خلبان این هواپیما شدند. در تاریخ 24 اسفند 1316 خدمات هوایی تهران – کرمانشاه – بغداد با این مدل هواپیما آغاز و بعدها چندین مسیر دیگر نیز اضافه شد. تقریباً یک سال بعد یکی از آن‌ها خراب شد و ایران درخواست جایگزین داد اما شرکت دراگون هواپیمایی موجود نداشت.
رضا شاه برای کاستن از هزینه‌های خرید هواپیما دستور ساخت کارخانه هواپیماسازی را مرداد 1312 صادر کرد و یک مهندس سوئدی را مامور ساخت این کارخانه کرد. لوازم و تجهیزات ساخت کارخانه از کشورهای فرانسه و انگلیس و نیز شرکت پرت اند ویتنی خریداری شد و این کارخانه که نام کارخانه هواپیماسازی شهباز را به خود گرفت با استخدام ده‌ها نفر کارگر و تکنسین کارخود را آغاز کرد.
کارخانه مذکور در تاریخ 21 شهریور 1315 افتتاح شد و در زمان فعالت خود سه نوع هواپیما تولید کرد. نخستین هواپیماهای ساخته شده این کارخانه پنج بمب افکن دهاویلند تایگرمث بود که در مهر 1316 تکمیل و به نیروهای هوایی شاهنشاهی تحویل شد همچنین این کارخانه تعدادی هواپیماهای هاوکر آداگز و هاوکر هایند تولید و تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی داد.
در سال 1316 برای توسعه نیروی هوایی ارتش، مونتاژ 35 فروند هواپیمای دو نفره هاوکر هایند که با هواگرد برستول مرکوری طراحی شد، انجام گرفت که اولین پرواز آزمایشی آن در اردیبهشت 1317 انجام شد. در مرحله اول 18 فروند در فرودگاه اهواز و 17 فروند در تهران مستقر شد. این هواپیماها در سال 1318 در مدرسه آموزش پرواز تهران مستقر شدند. علاوه بر آن مونتاژ 20 فروند هواپیمای هاوکر هایند جدید همزمان با تولید قطعات بدنه هواپیما در بهمن 1318 آغاز شد. این هواپیماها در سال 1320 تحویل نیروی هوایی ارتش شد.
رییس‌جمهور لهستان در تاریخ 24 فروردین 1318 یک فروند هواپیمای آر دبلیو دی 13 به مناسبت ازدواج محمدرضا شاه به او هدیه داد که او این هواپیما را تحویل نیروهای هوایی شاهنشاهی داد و در پاییز 1318 قراردادی برای خرید سه فروند ایرسپید آکسورد منعقد شد که این هواپیماها در زمستان همان سال تحویل ایران شد.
دولت انگلستان در پنجم مرداد 1318 یک فروند هواپیمای هاوکر هاریکن انگلیسی برای انجام تست به ایران فرستاد که بعد از انجام موفق تستهای مورد نظر به تایید رسید و 30 فروند از این مدل هواپیما در 25 مهر 1318 سفارش داده شد، البته از 30 فروند با 15 فروند موافقت شد اما به دلیل تحویل نشدن هواپیماهای سفارش داده شده، قرارداد در آذرماه کنسل شد. آخرین دسته از هواپیماهای تایگرمث انگلیسی، مهر 1319 تحویل ایران شد.
ایران قصد داشت برای خرید بعضی قطعات هواپیمای تایگرمث با کانادا مذاکره کند که مورد مخالفت بریتانیا قرار گرفت با رد پی در پی درخواست‌های ایران از سوی انگلیس، شاه ایران به آمریکا گرایش پیدا کرد. به این منظور آبان 1318 سرهنگ احمدمیرزا خسروانی، سرگرد ابراهیم شوشتری و خلبان افخمی از سوی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی مامورت یافتند برای خرید هواپیما راهی آمریکا شوند. آنان 10 فروند جنگنده کورتیس اچ 75 اِ 9 از ایالات متحده خریداری کردند که یک فروند از این هواپیماها در اسفند 1319 و 8 فروند آن در اردیبهشت 1320 تحویل شد.
آموزش خلبانان
در سال 1317 مکانی به نام باشگاه خلبانی با بودجه دولتی تاسیس شد تا نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی به افراد واجد شرایط آموزش رایگان خلبانی دهد. باشگاه خلبانی اوایل زمستان 1318 برای خرید هواپیما از انگلیس مذاکراتی انجام داد که به نتیجه نرسید. گروه اعزامی به انگلستان موفق شد 25 فروند هواپیمای دو خلبانه تک باله Rearwin 8125 Cloudsters با نظارت خلبان افخمی خریداری کرد که بین مهر تا دی 1319 تحویل ایران شد.
دولت قراردادی بسته بود از 1319 تا بهمن 1323 برای آموزش و تعمیرات در باشگاه خلبانی و فردی به نام هاری بی تایلور همراه با قطعات هواپیماها برای آموزش به تهران آمد. قطعات این هواپیما در جعبه‌های چوبی طوری طراحی شده بود که به راحتی به محل مونتاژ حمل شود. این هواپیما بر روی بالش تیربار برای آموزش به خلبانان آماتور طراحی شده بود. کلیه هواپیماهای آموزشی خریداری شده تا سال 1323 مورد استفاده قرار گرفت.
بعد از سقوط یک فروند دراگون رپیدس دی اچ 89 پروازهای آموزشی پس از سال 1319 به شدت مورد کنترل قرار گرفت. در فروردین 1322 یک فروند هواپیمای دیگر از این نوع سقوط کرد که بعد از این حادثه استفاده از این هواپیما برای آموزش کاهش یافت. در مرداد 1323 سه فروند دومنیز دی اچ 89 تحویل ایران شد. این هواپیماها به ناوگان کوچک باشگاه خلبانی اضافه و به شماره‌های EP-AAD و EP-AAE و EP-AAT رجیستری شدند.
رکت ایرانین ایرویز در آذر 1323 با کمک رضا افشار و تعدادی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با سرمایه 50 میلیون ریالی تأسیس شد و غلامحسین ابتهاج مدیر آن شد. این شرکت در تاریخ 10 خرداد 1324 سرویس‌های محدودی بین تهران و مشهد راه اندازی کرد همچنین شرکت مذکور با شرکت ترنس ورلد آیرلینز همکاری کرد.
با پایان جنگ جهانی، کارخانه هواپیماسازی شهباز تعطیل و کارکنانش اخراج شدند و پایگاه هوایی اهواز، تبریز و مشهد از کار افتادند. متفقین برای جبران خسارتی که به نیروی هوایی وارد شده بود، تصمیم به تحویل چند فروند هواپیما به ایران گرفتند. استالین در کنفرانس آذر ماه در تهران در سال 1321 پیشنهاد داد 20 فروند هواپیمای ایلیوشین آی 1-2 و 10 فروند هواپیمای یاک 7 به ایران داده شود که این سخن هیچگاه عملی نشد اما در بهار 1323 بریتانیا 15 فروند هواپیمای آورو انسون تحویل ایران داد. فرانسه، بریتانیا، آمریکا و شوروی در زمان جنگ به نیروهای نظامی ایران خدمات غیرنظامی دادند.
شرکت آئروفلوت از ابتدای زمستان 1323 در مسیر تهران – مسکو از هواپیمایی Lisunov Li-2 (DC-3) و داگلاس C-47 استفاده کرد. این شرکت همچنین بدون مجوز ایران سروی تهران – تبریز بندرپهلوی – مشهد را ارائه داد.
شرکت بی اُ اِ سی تا شهریور سال 1324 اپراتوری سرویس تهران – قاهره را اداره کرد و شرکت ایر فرانس 2 بار در ماه در مسیر تهران – پاریس پرواز می کرد. شرکت پان آمریکن ورلد ایرویز سرویس قاهره، الحبانیه، بصره، تهران را از خرداد 1321 آغاز کرد و نیروی هوای آمریکا تا شهرایور 1324 خدمات غیر نظامی را به تهران ارائه کرد.
همچنین پس از جنگ جهانی روس‌ها در تاریخ 27 شهریور 1324 کنترل فرودگاه قلعه مرغی را به ایرانی‌ها دادند اما تا اوایل زمستان از سه آشیانه فرودگاه مهرآباد استفاده کردند. در تاریخ 23 مهر 1324 نیروی هوایی انگلیس کنترل فرودگاه مهرآباد را به ایران تحویل داد و این فرودگاه به فرودگاه غیرنظامی تبدیل شد.
نیروی هوایی ایران برای عملیات های نظامی مجهز به هواپیماهای آورو انسون در فرودگاه قلعه مرغی و برای پشتیبانی به هواپیماهای هاوکر های در فرودگاه دوشان تپه مجهز بود.
طی سال‌های 1325 - 1326 هواپیماهای جدید از جمله دو فروند هواپیمای ام کی 2 سی برای آموزش خریداری شد.
در سال 1328 خرید هواپیماهای آمریکایی شامل: 60 فروند جنگنده ریپابلیک پی 47 تاندرولت، 7 فروند هواپیمای ترابری داگلاس سی 47 اسکای ترین، 36 فروند هواپیمای پایپر جی 3 کاب، 15 فروند هواپیمای استارمن پی تی – 13 دی کایدت و 30 فروند هواپیمای آموزشی تگزان تی 6 خریداری شد.
خلبانان ایرانی پاییز سال 1327 آموزش خلبانی با هواپیمای پی 47 را آغاز کردند. در این دوره به 24 دانشجو آموزش خلبانی و کمک‌های فنی و مهندسی داده شد همچنین تعدادی از کارکنان نیروی هوایی ارتش برای آموزش به انگلستان فرستاده شدند. در فرودگاه قلعه مرغی دو هنگ جنگنده بود که هنگ اول با 30 فروند هاوکر هایند و دیگری با 56 فروند پی 47 تجهیز شده بودند.
اسکادران‌های شناسایی و پشتیبانی هر کدام با 7 فروند هواپیمای آداگز، 12 فروند تایگرمث، و دو فروند آورو انسون در دوشان تپه، تبریز، مشهد، اهواز، شیراز و اصفهان مستقر شدند و اسکادران حمل و نقل 7 فروند سی 47 داشت. مدرسه آموزش خلبانی نیز با 17 فروند تایگرمث، پنج فروند انسون و چهار فروند آداگز راه اندازی شد.
منابع:
قیام کلنل محمدتقی خان پسیان در خراسان. علی آذری. 1329
نجفقلی پسیان و خسرو معتضد، از سوادکوه تا ژوهانسبورگ: زندگی رضاشاه پهلوی، نشر ثالث، 786 صفحه، چاپ سوم، 1382
انتهای پیام