بزرگنمايي:

پیام ویژه - شرق /متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشر آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
محمد‌مهدی گوهری/ بیابان لوت گنجینه‌ای ارزشمند با اکولوژی خاص و مردمانی سختکوش در حاشیه آن است که اکنون دنیا به ارزش آن پی برده است. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد یا یونسکو آن را به‌عنوان یک میراث گران‌قدر جهانی می‌داند. این یک افتخار برای ما ایرانیان است که یک اثر طبیعی ارزشمند جهانی در سرزمین ما قرار دارد. ثبت جهانی لوت یک فرصت برای شناخت و حفاظت بهتر از طبیعت شکننده آن است. ثبت جهانی نشانگر اهمیت بالای لوت است که باید دنیا به ارزش آن آگاه شود؛ اما این روزها خبری دردناک و تعجب‌برانگیز شنیده شده و آن راه‌اندازی معدن و احداث 90 کیلومتر جاده در یکی از مناطق مهم و ارزشمند لوت است؛ اتفاقی که نشان از تلاش برای نابودکردن یک گنجینه جهانی دارد. برای بررسی زوایای این موضوع گفت‌وگویی با بهمن ایزدی، از فعالان ثبت جهانی بیابان لوت داشتیم که در ادامه تقدیم می‌شود.
ثبت جهانی لوت
لوت در نگاه برخی ممکن است یک منطقه خشک و بی‌ارزش باشد؛ اما شنیدن نام ثبت جهانی در کنار نام لوت و آگاهی از علل ثبت‌شدن لوت در یونسکو، نگاه ما را نسبت به لوت از یک منطقه خشک به نگین ارزشمندی تغییر می‌دهد. بهمن ایزدی درمورد ثبت جهانی لوت می‌گوید: بیابان لوت نشان‌دهنده تأثیر ادوار تاریخ جغرافیایی زمین در تشکیل آن سرزمین است. سرزمین لوت مجموعه‌ای از ریخت‌پیکره‌های گوناگون است که همه آنها دارای جذابیت‌های فراوان‌اند، هم از نظر چشم‌انداز‌های دیداری برای گردشگران و هم از لحاظ علمی برای پژوهشگران. ایزدی درمورد مراحل ثبت جهانی لوت می‌گوید: پس از تحقیقات چند‌ساله، ابتدا ناحیه تلِ گزها (Talegaz,s) را که نام علمی آن نبکا (Nebka) است، در آثار طبیعی ملی کشور ثبت کردم. چند سال بعد از ثبت ملی تل گزها، همه ریخت‌پیکره بیابان لوت را در پرونده ثبت آثار طبیعی ملی با همیاری تیم تحقیقاتی‌ام درج کردم و سپس در کمیته عالی کارشناسان ثبت آثار طبیعی ملی کشور مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت و متعاقبا با تصویب پرونده لوت از سوی کمیته مذکور، در مرداد سال 93 بیابان لوت تحت شماره 203 در فهرست آثار طبیعی ملی کشور ثبت شد. عرصه ثبتی لوت پهناورترین عرصه ثبتی خشک کشور است که وارد فهرست آثار طبیعی ملی کشور شد؛ اما هدف اصلی‌ام پس از ثبت بیابان لوت در آثار ملی، ورود آن در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو بود تا نهایتا در سطح بین‌المللی به ارتقای حفاظت برسد که خوشبختانه این اتفاق در 27 تیرماه 1395 با حمایت و مدیریت معاونت فرهنگی میراث فرهنگی کشور و نمایندگی سازمان یونسکو در تهران و سایر محققان و کارشناسان و با همکاری دانشگاه تهران محقق شد و بسیاری از علاقه‌مندان به مناطق خشک و آحاد مردم از اینکه لوت به‌عنوان اولین اثر طبیعی ایران وارد میراث جهانی شد، خرسند شدند. من هم به سهم خودم در فعالیت‌های چندین‌ساله‌ام و دستاوردهای مطالعات اکولوژیک بیابان لوت، در زمینه تدوین پرونده بخش اکولوژیک بیابان لوت و الحاق آن به پرونده ثبت جهانی، بیشترین تلاشم را کردم و نهایتا حدود 40 هزار کیلومتر مربع شامل لندفرم‌های گوناگون بیابان لوت به‌عنوان اولین اثر طبیعی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
ثبت جهانی راهی برای حفاظت بهتر از لوت
لوت در میراث جهانی یونسکو ثبت و توجه جهان به آن جلب شد. مسئولیت نگهداری این میراث جهانی بر‌عهده ایران قرار گرفت. بهمن ایزدی درمورد مسئولیت‌های ایران درخصوص بیابان لوت پس از ثبت جهانی می‌گوید: یکی از مکانیسم‌هایی که در پرونده ثبت ملی لوت به تحقق آن تأکید شده و همچنین در برنامه ثبت جهانی لوت نیز مؤکدا از ایران خواسته شده است، ایجاد پایگاه حفاظت مشارکتی بیابان لوت بود که متأسفانه آن‌چنان که بایسته است، به دلایلی از‌جمله نبود اعتبار مالی کافی، این مهم به طور مؤثر رخ نداد. ثبت یک اثر طبیعی در میراث جهانی حساسیت جهانی را به همراه دارد. وقتی لوت به‌عنوان یک اثر بی‌نظیر یا کم‌نظیر در سطح بیوسفر ثبت شد، به این معناست که مالک اصلی آن کشور ایران است؛ اما از نظر موقعیت جهانی، سایر کشورهای جهان با مدیریت نظارتی و حمایتی یونسکو نسبت به اعمال برنامه حفاظتی لوت حساس هستند. در پرونده ثبت جهانی لوت بر دو مورد تمرکز شده است. مورد اول اعمال مدیریت حفاظت از آن بوم‌سازگان لوت است و مورد دوم انجام مطالعات تکمیلی و پژوهش در بوم‌ناحیه‌های گوناگون لوت است.
تهدیدی برای لوت
ورود زیاد و بی‌ضابطه خودروهای آفرود به لندفرم‌های شکننده لوت و حضور انبوه برخی از گردشگران غیرمسئول به آن بیابان از‌جمله تعرضات و تهدیدهایی است که احتمال اخراج لوت از ثبت جهانی را تسهیل می‌کند؛ اما معدن‌کاوی در لوت یک اتفاق غیر‌قابل‌ تصور و شوکه‌کننده است.
بهمن ایزدی در‌این‌باره می‌گوید: ما در محدوده ثبت جهانی بیابان لوت با دو محدوده حفاظتی مواجه هستیم. ابتدا عرصه اصلی به مساحت 40 هزار هکتار و سپس یک محدوده بزرگ‌تر به‌عنوان حریم حفاظتی پیرامون عرصه اصلی انتخاب شده است. کوه ملک‌محمد یکی از مناطق مهم موجود در عرصه اصلی ثبت ملی و جهانی لوت است که متأسفانه به‌تازگی شاهد فعالیت‌های معدن‌کاوی در آن هستیم. پنجشنبه گذشته از طریق دوستان از فعالیت معدن‌کاوی در ضلع غربی کوه ملک‌محمد و اجرای جاده دسترسی به معدن از سوی معدن‌کاو مطلع شدم. با کشیدن حدود 90 کیلومتر جاده از مبدأ بین جاده حدفاصل نهبندان تا شهداد و گذر آن جاده از شرق کوه سیمرغ و دقیقا از میان دشت ریگی (هامادا) پرتنوع‌ترین پدیده‌های بیابانی لوت، با دیدن تصویر تخریب آن سرزمین زیست‌پالا آگاه شدم و بعد از پیگیری درخصوص صحت ماجرا، این موضوع را به دفتر پایگاه بیابانی لوت در کرمان اطلاع دادم. خوشبختانه ایشان به طور جدی پیگیر ماجرا شد و موفق شد روز شنبه نامه دادستان کرمان را مبنی بر توقف عملیات اجرائی معدن تا روشن‌شدن اصل ماجرا دریافت کند. در تعرض به محدوده اصلی میراث جهانی بیابان لوت، چنانچه از این به بعد حتی اجازه معدن‌کاوی مجری ملغا شود، از‌بین‌رفتن بافت یکدست هامادای لوت مرکزی است که به‌هیچ‌وجه قابل بازسازی نیست. هامادا از‌جمله پدیده‌های ارزشمند تاریخ زمین‌شناسی لوت است که با اجرای جاده دسترسی به معدن موصوف به طول حدود 90 کیلومتر و عرض چهار تا پنج متر عملا حدود 40 هکتار از پرارزش‌ترین لندفرم‌های میراث جهانی لوت از بین رفت. هامادا نام علمی دشت‌های ریگی متعدد لوت است. این دشت‌ها از‌جمله چشم‌اندازهای زیبای مناطق لوت است که بر اثر عملیات فرسایشی و کاوشی باد در طول هزاران سال رخ‌نمون شده‌اند که از منظر علمی در جایگاه ویژه قرار دارند و از‌جمله جاذبه‌های ژئوتوریسم و اکوتوریسم منطقه لوت محسوب می‌شوند. این دشت‌های ریگی دارای ارزش اکولوژیک بالایی هستند و از‌جمله عملکردهای زیست‌پالای آنها تثبیت‌کننده ریز‌دانه‌ها و ماسه بادی در زیر لایه سطح‌الارضی خود هستند و عملیات حمل و جابه‌جایی ریزدانه‌ها به وسیله باد را سلب و محدود می‌کنند. از مهم‌ترین کارکردهای هاماداها اجرای عملیات تعادل‌بخشی در حفظ سایر بوم‌سازگان ارزشمند بیابان لوت است که متأسفانه شاهد تخریب این منطقه ارزشمند با جاده احداث‌شده برای معدن موصوف هستیم که به هیچ قیمتی قابل ترمیم نیست.
اخراج از یونسکو
وقتی یک اثر در میراث جهانی ثبت می‌شود، نگاه دنیا به آن در زمینه اعمال مدیریت حفاظت و نگهداری دوخته می‌شود؛ بنابراین در آثار میراث طبیعی جهان هر تخریبی می‌تواند بازخوردی در سطح جامعه بین‌الملل داشته باشد. بهمن ایزدی درمورد تبعات معدن‌کاوی در لوت می‌گوید: در دستورالعمل‌هایی که بعد از ثبت جهانی لوت به دولت جمهوری اسلامی ابلاغ شده است، بر ممنوعیت احداث جاده و اجرانکردن هرگونه بهره‌برداری که به طبیعت بکر لوت صدمه وارد می‌کند، مانند معدن‌کاوی تأکید شده است. با این اوصاف حالا شاهد احداث یک جاده 90کیلومتری هستیم و جاده‌ای که در یک یا دو روز احداث نشده و در فعالیتی زمان‌بر در طول چند هفته اجرا شده تا هامادای آن دست‌های زرین را که به بلندای تحولات زمین‌ساختی سرزمین لوت ایجاد شده است، برای همیشه از بین ببرد. این روزها علاقه‌مندان به لوت بارها سؤال می‌کنند که متولیان حفظ آثار طبیعی لوت کجا بوده‌اند که این اتفاق نامبارک و مخرب از دید آنها پنهان مانده است؟ زیرا در مناطق آزاد حتی چنانچه متقاضی‌ای قصد معدن‌کاوی داشته باشد، ملزم است بر‌اساس روند قانونی از ارگان‌هایی مانند منابع طبیعی، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت میراث فرهنگی و صنایع دستی استعلام کند و وقتی جواب استعلام‌ها صادر شد، آن‌گاه وزارت صمت در یک پروسه مجوز معدن‌کاوی را صادر می‌کند. درمورد معدن واقع در کوه ملک‌محمد لوت تا آنجا که من می‌دانم، از ارگانی مانند محیط زیست هیچ‌گونه استعلامی نشده و چنانچه پاسخ مثبت به استعلامی وجود دارد، باید دید چرا سازمان‌ها به‌ویژه سازمان میراث فرهنگی از صدور مجوز این تخلف آشکار غافل بوده‌اند یا چنانچه مجوزی از سوی ارگان‌های دولتی صادر نشده، باید وزارت میراث فرهنگی و گردشگری در مقام مدیر اجرائی حفظ میراث جهانی لوت به آحاد مردم پاسخ دهد که دلیل غافل‌ماندنش از این واقعه تلخ چه بوده است؟ آن‌هم تخریب در اثری که حدود پنج سال پیش در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، آیا این حد غفلت از حفاظت اولین اثر طبیعی جهانی کشور پذیرفتنی است؟
چرا باید ما تا این حد نسبت به سرمایه‌های ملی و طبیعی خود سهل‌انگار و بی‌توجه باشیم. ما امیدوار بودیم با ثبت جهانی لوت حفاظت و همراهی مدیران در امر حفاظت بیشتر و همدلانه‌تر شود؛ اما نه شاهد حفاظت درخور اثر کم‌نظیر لوت و نه شاهد آگاهی کافی مدیران در این زمینه بوده‌ایم.
در مسیر ثبت ملی و جهانی لوت تلاش‌های فراوانی در طول سال‌های متمادی انجام شده و دلسوزان طبیعت ایران رنج‌های زیادی کشیده‌اند. آیا مسئولان توان احیای این حجم از تخریب رخ‌داده را دارند؟ و آیا به طور کلی می‌شود تخریب صورت‌گرفته را ترمیم و احیا کرد؟ مسلما نمی‌شود.
با احداث این جاده ما شاهد تخریب 40 هکتار از دشت‌های ریگی ارزشمند لوت هستیم که برون‌داد روحی آن نگرانی بیشتر کنشگران طبیعت از بروز رویدادهای مشابه این واقعه شوم در آینده لوت است. آن هم پدیده‌های زمین‌ساختی لوت که در صدر مناطق فرا‌خشک و فرا‌گرم جهان قرار دارد و بخشی که تخریب شده از اهمیت فراوانی در سطح جهانی برخوردار است؛ پس این اتفاق نابخشودنی می‌تواند ما را با برخورد قاطع یونسکو و اخراج لوت از میراث جهانی همراه کند و این یک آبروریزی جهانی برای ایران است و اعتبار بین‌المللی ایران را خدشه‌دار می‌کند.
متأسفانه شاهد خبرهایی هستیم که در استان خراسان جنوبی و مناطق لوت شمالی عملیات‌هایی برای شناسایی مناطق دارای مواد معدنی در دست اجرا است که در ادامه به برنامه استخراج و معدن‌کاوی منجر می‌شود؛ اتفاقی که می‌تواند تیر خلاصی بر ارزش‌های طبیعی مناطق زیست‌سپهر فراگرم و خشک بیابان لوت باشد. مسلما در‌حال‌حاضر این مسئله در سطح جهانی اطلاع‌رسانی شده است و می‌تواند زمینه‌ساز صدور کارت زرد و قرمز برای خروج لوت از میراث جهانی را فراهم کند؛ اتفاقی که در صورت تحقق آن یک آبروریزی در سطح بین‌المللی برای کشور عزیزمان در پی دارد. حضور معدن‌کاو با ماشین‌آلات سنگین در عوارض بی‌بدیل طبیعی لوت، حتی چنانچه پیمانکار شروع به عملیات اجرائی نکرده باشد، یک جنایت در حق فرهنگ و طبیعت ماست. من از بابت این حادثه دور از انتظار بسیار نگران آینده لوت هستم.