بزرگنمايي:

پیام ویژه - فرارو /متن پیش رو در فرارو منتشر شده و بازنشر آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
روند مذاکرات اتمی وین عملا متوقف شده و در روز‌های اخیر، منابع رسانه‌ای و دیپلماتیک، از ایجادِ بن‌بستی جدی در روند مذاکرات خبر می‌دهند. در این چهارچوب، برخی جریان‌های رسانه‌ای نیز خبر از این داده اند که مقام‌های دولت بایدن در گزارش به کنگره آمریکا، بن بست در روند مذاکرات وین با محوریت احیای برجام را تایید کرده اند.
با این همه، حداقل تا زمان برگزاری انتاخابات میاندوره‌ای کنگره آمریکا، نمی‌توان توقعِ هیچ تحرکی را از سوی دولت آمریکا در چهارچوب معادله مذاکرات وین و تداوم آن و یا ارائه ابتکار‌های جدید در قالب آن داشت. در جبهه مقابل، ایران نیز تاکید دارد که در فضایِ فشار و تهدید با طرف آمریکایی مذاکره نمی‌کند و اساسا حصول توافق در شرایطی میسر و ممکن است که آمریکایی‌ها واقع‌بینی پیشه کنند و از طرحِ درخواست‌های زیاده خواهانه جلوگیری کنند و به طور خاص مسوولیتِ راهبرد‌های غلط خود در مساله برجام را بپذیرند.
مجموع این مسائل همانطور که پیشتر نیز گفته شد، چشم انداز روشنی را در مورد مذاکرات اتمی وین و به نتیجه رسیدنِ آن ارائه نمی‌کنند. با این همه، هنوز سوالات جدی در مورد تبعاتِ شکست احتمالی و قطعی مذاکرات وین در سطوح مختلف مطرح است که در نوع خود توجه بسیاری از تحلیلگران و حتی افکار عمومی را جلب می‌کند.
 در این راستا، فرارو در گفتگو با "عبدالرضا فرجی راد" ، سفیر و دیپلمات سابق کشورمان و استاد حوزه ژئوپلیتیک، به طور خاص به ارزیابی تبعات ژئوپلیتیکیِ شکست مذاکرات احیای برجام بر تحولات ایران و منطقه خاورمیانه پرداخته است.
شکست مذاکرات در فضای انسداد ژئوپلیتیکی ایران، گزینه ای پرهزینه و بحران زا است
عبدالرضا فرجی راد"، سفیر و دیپلمات سابق کشورمان در ابتدا در مورد دیدگاه‌های مطرح شده در مدت اخیر در مورد ایجاد بن‌بست در روند مذاکرات اتمی وین گفت: «به نظرم ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که اساسا منظور ما از بن بست چیست؟ اگر منظور ما از بن بست، شکست مذاکرات و پایانِ آن برای مدتی طولانی است، باید بگویم که نظر من این نیست. از این منظر، شرایط سیاسی نوعی توقف را در روند مذاکرات اتمی وین با احیای برجام ایجاد کرده که این توقف به عقیده برخی می‌تواند موصوف به صفتِ بن بست شود. با این حال در معنای دیگر می‌توان آن را "توقف موقتِ چند ماهه" دانست. از این رو، ما در شرایط کنونی در چهارچوب معادله مذاکرات احیای برجام، نوعی توقف و بن بست موقت را تجربه می‌کنیم که در آینده می‌توان در چهارچوب رایزنی‌های دیپلماتیک، شاهد ظهور برخی گشایش‌ها در قالب آن باشیم».
این کارشناس حوزه سیاست خارجی و ژئوپلیتیک همچنین در مورد پیامد‌های ژئوپلیتیکیِ داخلی و منطقه‌ای شکست مذاکرات برجام گفت: «ارزیابی و پاسخ به این سوال خیلی مفصل است. با این حال من به طور کلی می‌توانم به برخی ابعاد آن اشاره کنم. اولا در داخل کشورمان، به نظر من بخش زیادی از مشکلاتی که در مدت اخیر شاهد آن بوده ایم، تا حد زیادی ریشه در به نتیجه نرسیدنِ مذاکرات اتمی وین دارد. این بدان معناست که اگر مذاکرات وین که قریب به دو سال است به طول انجامیده، زودتر حل و فصل می‌شد و به نتیجه می‌رسید، شاید ما با مشکلات و چالش‌های کنونی مواجهه نبودیم».
فرجی راد ادامه داد: «در شرایط فعلی، مشکل اصلی کشور ما اقتصادی است. در این چهارچوب شاهدِ تورم بالا، و مشکلات در بحث اشتغال، تشدید ناامیدی و امثالهم هستیم. در این فضا، عدم امضای توافق و تشدید مشکلات اقتصادی، عملا فضای عمومی کشور را نیز ملتهب‌تر کرده است. در این چهارچوب، در قالب معادلات اقتصادی، شاهد نوعی وضعیت نَه چندان مساعد هستیم که مثلا می‌بینیم یک کالایی مثل میوه 100 درصد اضافه قیمت شده، اما خدمات بعضا تا 1000 درصد افزایش قیمت و بها را تجربه کرده‌اند. از این رو، این چالش‌ها عملا مشکلات ژئوپلیتیکی قابل توجهی را نیز برای کشورمان ایجاد می‌کنند».
این دیپلمات سابق کشورمان تصریح کرد: «باید توجه داشته باشیم که وقتی چالش‌های اقتصادی در یک کشور اوج می‌گیرند، وزنِ ژئوپلیتیکی آن کشور نیز به نحو قابل توجهی تحت تاثیر قرار می‌گیرد و تضعیف می‌شود. ما یک "ژئوپلیتیکِ ثابت" و یک "ژئوپلیتیکِ متغیر" داریم. در ژئوپلیتیک متغیر، مولفه "انسان" نقشی اساسی در بالا بردنِ وزنِ ژئوپلیتیکی کشور دارد. وقتی در یک کشور شکوفایی اقتصادی و رضایت عمومی وجود داشته باشد، وزن ژئوپلیتیکی آن کشور نیز تقویت شده و افزایش می‌یابد. این بدان معناست که حمایت عمومی از سیاست‌های آن کشور مخصوصا در ابعاد خارجی نیز به نحو قابل ملاحظه‌ای افزایش پیدا می‌کند. در این چهارچوب، دشمنان و رقبای کشورمان نمی‌توانند به راحتی دست به سواستفاده از فضا بزنند و اساسا از کشورمان هراس دارند و منافع آن را نیز محترم می‌شمارند.»
سفیر سابق ایران در نروژ در ادامه گفت: «در مورد منطقه نیز می‌توان تبعات ژئوپلیتیکی خاصی را متصور بود که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم. به عنوان مثال می‌توان به سواستفاده‌های طالبان در یک سال اخیر که قدرت در افغانستان را به دست گرفته اند اشاره کرد. در طی این یک سال، آن‌ها شش مرتبه اقدام به ایجاد چالش مرزی برای کشورمان کرده اند. در این فضا ما نیز به این دلیل که احساس می‌کنیم برخورد با طالبان در شرایط کنونی می‌تواند هزینه زا باشد، در این زمینه احتیاط‌های خاصی را لحاظ می‌کنیم. در مورد آبِ هیرمند شاهدیم که طالبان بار‌ها دروغ گفته اند و عملا آب این رود را به شوره زار می‌ریزند، اما حقِ آب ایران را نمی‌دهند».
عبدالرضا فرجی راد خاطر نشان کرد: «در منطقه قفقاز نیز شاهد سواستفاده‌ها و رویه‌های مخربِ الهام علی اِف، رئیس جمهوری آذربایجان هستیم. در این رابطه به طور خاص اقدامات ماجراجویانه وی در مورد ارمنستان را شاهد بوده ایم. به نظر من همه این اتفاقات حادث می‌شوند، زیرا ژئوپلیتیک ما در شرایط کنونی "بسته" است و ما نمی‌توانیم گفتگو کنیم. در وضعیت کنونی می‌بینیم که فرانسه و آمریکا و یونان و به طور کلی اروپا، همچون ایران از ارمنستان دفاع و حمایت می‌کنند. با این حال، ما به دلیلِ بسته بودن حوزه ژئوپلیتیک خود و عدم امکان گفتگو و رایزنی با مقام‌های این کشورها، امکان انجامِ اقدامات موثر را نداریم».
این استادِ حوزه ژئوپلیتیک در پایان گفت: «در مورد کشور‌های عرب حوزه حاشیه خلیح فارس نیز می‌بینیم که، چون ژئوپلیتیک ما در این حوزه هم بسته است و نوعی فضای گفتگو و رایزنیِ موثر وجود ندارد، صهیونیست‌ها کنشگری‌های قابل توجهی را انجام می‌دهند و اساسا آن‌ها (رژیم صهیونیستی) با تخریب روند مذاکرات اتمی ایران و غرب سعی دارند تا جای ممکن این حوزه را برای خود تقویت کنند. در روز‌های اخیر شاهد بوده ایم که مقام‌های اماراتی نیز در چندین نوبت بحث جزایر سه گانه ایرانی را مطرح کرده اند. در این نقطه باید پرسید آیا واقعا اگر حوزه‌های مسدود ژئوپلیتیکیِ ما باز شود، کشورهای عربی این جرات و شانس را دارند که مدام از حاکمیت خود بر جزایر مذکور سخن بگویند؟ بدون تردید چنین نیست و وقتی آن‌ها ببینند که حوزه‌های ژئوپلینیک ما باز است و ما با کنشگران مختلف بین المللی، روابط خوب و موثری داریم، آن‌ها نیز حسابِ کار خود را می‌کنند و منافع خود را در برابر ایران به خطر نمی‌اندازند».
عبدالرضا فرجی راد در ادامه و در واکنش به این گزاره که برخی ناظران و تحلیلگران مسائلِ منطقه خاورمیانه، توافق برجام و مذاکرات وین را زیربنای روند‌های تنش زدایانه اخیر و جاری میان کشور‌های منطقه می‌دانند گفت: «من این گزاره را از چشم اندازه حداکثری ارزیابی نمی‌کنم، اما در اینکه موثر است، آن را می‌پذیرم. در این رابطه به طور خاص مثلا "اردوغان" رئیس جمهور ترکیه در عرصه سیاست خارجی فردی عملگرا و منفعت محور است و در راستای منافع خود و کشورش، نرمش‌ها و انعطاف‌هایی را نیز نشان می‌دهد. تنش زدایی‌های اردوغان با عربستان، مصر، امارت و اسرائیل نیز در همین راستا ارزیابی و تحلیل می‌شود».
وی افزود: «با این حال، اگر مذاکرات اتمی وین شکست بخورد و متعاقبا توانمندی‌های اتمی ایران نیز تقویت شود، طبیعتا مسائل منطقه ماهیتی بغرنج‌تر پیدا خواهند کرد. به ویژه که رژیم صهیونیستی به طور خاص سعی کرده تا در سال‌ها اخیر با کشور‌های منطقه روابط نزدیکی را برقرار کند و در این زمینه سازمان‌های اطلاعاتی آن‌ها نیز به شدت فعال هستند و توطئه می‌کنند. در این چهارچوب، برخی کشور‌های عربی نیز به دلیل برخی منافع خود، ظاهرِ ماجرا را در مورد ایران حفظ می‌کنند و سعی دارند که موجبِ تحریک تهران نشوند (به عنوان مثال می‌توان به امارات، عربستان سعودی و کویت اشاره کرد). با این همه، این دسته از کنشگران در باطن در حالِ کار کردن هستند».
عبدالرضا فرجی راد تصریح کرد: «متاسفانه همانطور که پیشتر گفتم بسته بودنِ حوزه‌های ژئوپلیتیکی برای کشور ما به یک چالش عمده و اساسی تبدیل شده است. فراموش نکنیم که زمانی در همین دو دهه اخیر، برای اروپا، ایران اولویت اصلی در منطقه خاورمیانه بود. ایران این جایگاه را علی رغم تمامی مشکلاتی که با غرب داشت، دارا بود. با این حال، به دلیل اوج گیری تنش‌ها در روابط دوجانبه و اتحاذ برخی سیاست‌های غلط توسط دولت احمدی نژاد، به تدریج تجارتِ 25 میلیارد دلاری ما با اتحادیه اروپا به دو میلیارد دلار کاهش پیدا کرد. در واقع اکنون حجم تجارت ما با مجموعه اتحادیه اروپا به اندازه حجم تجارتمان با افغانستان است. این در نوع خود از یک چالش و مشکل جدی خبر می‌دهد».
این کارشناس سیاست خارجی گفت: «در این فضا می‌بینیم که کشور‌های اروپایی به جای سرمایه گذاری در ایران به سمت کشوری نظیر قطر روانه شده اند و در میادین گازی مشترک این کشور با ایران و طرح‌های اقتصادی آن، سرمایه گذاری‌های قابل توجهی را انجام می‌دهند. این موضوعات مسائل کوچکی نیستند و می‌توانند آسیب‌های جدی را به ایران وارد کنند. متاسفانه در این میان، به نظر من اساسا دیدگاهِ ژئوپلیتیکی به این موضوعات در کشورمان و در میان مسوولانِ امر وجود ندارد. به نظرم دیدِ آن‌ها به مسائل بیش از همه دیدِ روزمره است. در این فضا به نظرم بهتر است که برخی تغییرات در چهارچوب دستگاه دیپلماسی کشورمان با هدف کارآمد سازی هر چه بیشترِ آن صورت گیرد».
فرجی راد در مقام جمع بندی گفت: «توافق برجام و مذاکرات مرتبط با احیای آن، ضربات جدی را به ما زد. اگر جنگ جهانی سوم شده بود، مذکراتِ آن بیش از شش ماه به طول نمی‌انجامید. اکنون مدت هاست که ما با طرف‌های غربی در حال انجام مذاکره تنها با محوریت چند کلمه و عبارت هستیم و به نتیجه‌ای دست پیدا نمی‌کنیم. باید بدانیم که همه این‌ها حامل هزینه‌هایی هستند که بر ما و کشورمان تحمیل می‌شوند. روزی چند ده میلیون دلار در حال از دست دادن هستیم. بدون تردید اگر منابع مالی که در روند مذاکرات احیای برجام از دست داده ایم، جذب می‌کردیم، اکنون شاهد برخی چالش‌های داخلی که در روز‌های اخیر نمود‌های آن را نیز مشاهده کرده و می‌کنیم، نبودیم. در واقع، این منابع مالی را می‌توانستیم به اقتصاد داخلی تزریق کنیم و تا حدی شرایط اقتصادی بهتری را در کشورمان حاکم کنیم».
عبدالرضا فرجی راد در پایان در پاسخ به این پرسش که چشم انداز آتیِ مذاکرات وین را چگونه می‌بیند؟ و اینکه آیا واقعا شکست قطعی برجام قریب الوقوع و حتمی است؟ گفت: «من اینطور می‌بینم که هیچ راهکار دیگری به جز مذاکره و دستیابی به توافق در قالب معادله مذاکرات اتمی ایران جهت مخاطب قرار دادنِ موثر این مساله وجود ندارد. بالاخره ایران در حالِ انجام غنی سازی است و این غنی سازی را نیز در سطوح بالایی انجام می‌دهد که این مساله برای به ویژه طرف‌های غربی به شدت حساسیت‌زا است. از سوی دیگر، ایران خواهان برخی امتیازات است».
فرجی راد در ادامه گفت: «در این چهارجوب مذاکرات انجام می‌گیرد و می‌بینیم که هر زمان اندکی مذاکرات به جلو می‌رود، یک مساله سیاسی و چالشی نیز مطرح می‌شود و وقتی طرف‌های مذاکراتی دو قدم جلو می‌روند، باز دو قدم هم به عقب باز می‌گردند. در این شرایط، روابط بین الملل نیز در سطحی کلان در حال کار کردن است. در این فضا، اساسا راهکار و راه حل دیگری برای معادله اتمی ایران وجود ندارد و ایران و غرب ناچارند که توافق کنند. غرب ناچار به امتیاز دادن است. در نقطه مقابل ما نیز به توافق نیاز داریم».
عبدالرضا فرجی راد در پایان خاطر نشان کرد: «غرب به شدت درگیر بحران جنگ اوکراین است و اساسا تحمل اینکه یک بحران دیگر را در منطقه خلیج فارس شاهد باشد، ندارد. مشکلات و بحران انرژی غرب به شدت جدی است و اساسا جهان تحمل بحران‌های بیشتر را ندارد. اگر ایران و غرب بخواهند توافق کنند، مذاکرات را رها نخواهند کرد. در این راستا، آژانس یک قطعنامه خواهد داد که مساله اتمی ایران باید به شورای امنیت ارجاع داده شود. در شورای امنیت، آن‌ها نیز یک قطعنامه خواهند داد. در این چهارچوب، یا ایران ذیل فصل هفتم می‌رود و یا تحریم‌های گسترده‌ای علیه کشورمان وضع خواهد شد. در این فضا، ایران نیز بیکار نمی‌نشیند و تنش‌های منطقه‌ای در خاورمیانه اوج خواهند گرفت. بحران‌هایی که اساسا غرب توان تحمل آن‌ها را به ویژه در فضای اوج‌گیری تنش هایش با چین و روسیه ندارد و همین موضوع غربی‌ها را در نهایت مجبور به توافق با ایران می‌کند».