پیام ویژه - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده روز شنبه (20اردیبهشت‌ماه) اعلام کرد که هند و پاکستان پس از یک دوره کوتاه خصومت در چند روز گذشته، به توافق آتش‌بس رسیدند. این در حالی است که غروب شنبه گزارش‌ها حاکی از آن بود که طرف پاکستانی آتش‌بس را نقض کرده است. صرف‌نظر از تحولاتی که در روزهای اخیر بین این دو کشور رقم می‌خورد یا خواهد خورد، این پرسش مطرح است که «آیا هند و پاکستان به راستی در حال جنگ بودند؟» الجزیره در گزارشی در همین رابطه نوشت، «رسما، خیر. با وجود تبادلات نظامی شدید، از جمله حملات موشکی، حملات پهپادی و گلوله‌باران توپخانه، هیچ یک از این دو دولت رسما اعلام جنگ نکردند.» هند و پاکستان در عوض، اقدامات نظامی خود را به‌عنوان «عملیات نظامی هماهنگ‌شده» و مشخص توصیف کردند.
الجزیره در پاسخ به این پرسش که «جنگ به چه معناست؟» نوشت، هیچ تعریف واحدی از جنگ وجود ندارد. حقوق بین‌الملل بشردوستانه، مانند کنوانسیون‌های ژنو، به جای «جنگ»، از اصطلاح «درگیری مسلحانه بین‌المللی» استفاده می‌کند و آن را به‌طور گسترده‌تر به‌عنوان هرگونه استفاده از نیروهای مسلح بین کشورها، صرف نظر از اینکه هر یک از طرفین آن را «جنگ» بنامند، تعریف می‌کند. به گفته «احمر بلال صوفی»، وکیل دادگستری در دیوان عالی پاکستان که در حقوق بین‌الملل نیز تخصص دارد، در حقوق بین‌الملل مدرن، همه موارد استفاده از زور صرف‌نظر از توجیهاتی مانند دفاع از خود، «درگیری مسلحانه» طبقه‌بندی می‌شوند. او افزود: تعلیق یک معاهده همچنین می‌تواند نشانه‌ای از آغاز جنگ باشد. هند در 23آوریل مشارکت خود را در معاهده مهم آب‌های سند با پاکستان به حالت تعلیق درآورد؛ اقدامی که پاکستان آن را «اقدامی خصمانه» توصیف کرد.
«کریستوفر کلاری»، استادیار علوم سیاسی در دانشگاه آلبانی گفت: «دانشمندان علوم سیاسی معمولا می‌گویند جنگ فقط پس از شدت گرفتن نبرد - معمولا 1000کشته در نبرد - وجود دارد. با این حال، برای دولت‌ها، جنگ‌ها هر زمان که چنین چیزی بگویند، وجود دارند.» کارشناسان معتقدند که تشدید اخیر اقدامات نظامی هند و پاکستان به همان اندازه که برای اهداف نظامی بود، برای نشان دادن قدرت و همچنین بخشی از تلاش گسترده‌تر برای مدیریت ادراک داخلی و بین‌المللی بود. صوفی به الجزیره گفت: پس از تصویب منشور سازمان ملل در سال1945، «هیچ کشوری «ادعای جنگ» یا «اعلام جنگ» نمی‌کند، زیرا از نظر قانونی، این کار به‌عنوان استفاده غیرقانونی از زور تلقی می‌شود.» به‌طور رسمی، قرار گرفتن در وضعیت درگیری مسلحانه، تعهدات قانونی بین‌المللی، مانند پیروی از قوانین درگیری مسلحانه و پاسخ‌گویی در قبال جنایات جنگی را به دنبال دارد. به‌عنوان مثال، روسیه با وجود استقرار گسترده نیروها، حملات هوایی و اشغال سرزمینی، همواره حمله خود به اوکراین در سال2022 را «عملیات نظامی ویژه» توصیف کرده است. به همین ترتیب، ایالات متحده از جنگ کره در دهه1950 به‌عنوان «اقدام پلیسی» یاد کرد و فعالیت‌های بلندمدت خود در افغانستان و عراق را «عملیات ضدتروریستی» نامید.
دکترین هسته‌ای دو رقیب
آنچه در این درگیری مهم است و بسیاری از محافل و اندیشکده‌ها به آن پرداخته‌اند این است که «آیا هند و پاکستان می‌توانند از سلاح‌های هسته‌ای استفاده کنند؟ یا خیر؟» «دن اسمیت»، مدیر موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (سیپری)، به الجزیره گفت: «احمقانه خواهد بود که هر یک از طرفین به دیگری حمله هسته‌ای کند. احتمال استفاده از سلاح‌های هسته‌ای بسیار کم است؛ اما این به آن معنا نیست که غیرممکن است.» «شعله لاوال» در تحلیلی برای الجزیره نوشت که پرسش این است که زرادخانه‌های هسته‌ای هند و پاکستان چگونه است و دکترین آنها چیست؟
طبق گزارش مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS)، تخمین زده می‌شود که هند در حال حاضر بیش از 180کلاهک هسته‌ای دارد. این کشور موشک‌های دوربرد و موشک‌های زمینی متحرک با قابلیت حمل آنها را توسعه داده و با روسیه برای ساخت موشک‌های ضد کشتی و زیردریایی همکاری می‌کند. در همین حال، زرادخانه پاکستان شامل بیش از 170کلاهک است. این کشور از حمایت تکنولوژیک متحد منطقه‌ای خود، چین، برخوردار است و ذخایر آن عمدتا شامل موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد و میان‌برد متحرک است که برد کافی برای هدف قرار دادن داخل هند را دارند.
دکترین هسته‌ای هند چیست؟
علاقه هند به انرژی هسته‌ای در ابتدا در زمان نخستین نخست‌وزیرش، جواهر لعل‌نهرو که مشتاق استفاده از آن برای افزایش تولید انرژی بود، جرقه خورد و گسترش یافت. با این حال، در دهه‌های اخیر، این کشور جایگاه انرژی هسته‌ای خود را برای بازدارندگی در برابر همسایگانش، چین و پاکستان، بر سر اختلافات ارضی، تثبیت کرده است. نخستین و تنها دکترین هسته‌ای دهلی نو در سال2003 منتشر شد و رسما مورد بازنگری قرار نگرفته است. معمار این دکترین، تحلیلگر فقید استراتژیک، «کی. سوبرامانیام»، پدر وزیر امور خارجه فعلی هند، «اس. جایشانکار» بود. فقط نخست‌وزیر، به‌عنوان رئیس «شورای سیاسی سازمان فرماندهی هسته‌ای» می‌تواند دستور حمله هسته‌ای را بدهد. دکترین هسته‌ای هند بر اساس چهار اصل بنا شده است:
«عدم استفاده اول»: این اصل به این معنی است که هند نخستین طرفی نخواهد بود که حملات هسته‌ای را به دشمنان خود آغاز می‌کند. این کشور تنها در صورتی با سلاح‌های هسته‌ای تلافی خواهد کرد که نخستین طرفی باشد که در یک حمله هسته‌ای مورد ضربت هسته‌ای قرار گیرد. دکترین هند می‌گوید که می‌تواند در برابر حملات انجام‌شده در خاک هند یا در صورت استفاده از سلاح‌های هسته‌ای علیه نیروهایش در خاک خارجی، اقدام به تلافی کند. هند همچنین متعهد می‌شود که از سلاح‌های هسته‌ای علیه کشورهای غیرهسته‌ای استفاده نکند.
حداقل بازدارندگی معتبر: موضع هسته‌ای هند حول محور بازدارندگی متمرکز است؛ یعنی زرادخانه هسته‌ای آن در درجه اول برای منصرف کردن سایر کشورها از حمله هسته‌ای به این کشور است. هند معتقد است که زرادخانه هسته‌ای‌اش بیمه‌ای در برابر چنین حملاتی است. این یکی از دلایلی است که دهلی نو امضاکننده «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» (NPT) نیست؛ زیرا معتقد است که قبل از حمله هسته‌ای، همه کشورها به‌طور یکسان خلع سلاح می‌شوند.
تلافی گسترده: تلافی هند به نخستین حمله از سوی یک متجاوز به‌گونه‌ای محاسبه خواهد شد که چنان تخریب و آسیبی وارد کند که قابلیت‌های نظامی دشمن نابود شود.
استثنائات سلاح‌های بیولوژیکی یا شیمیایی: به‌عنوان یک استثنا برای «عدم استفاده اول»، طبق این دکترین، هند از سلاح‌های هسته‌ای علیه هر کشوری که این کشور یا نیروهای نظامی آن را در خارج از کشور با سلاح‌های بیولوژیکی یا شیمیایی هدف قرار دهد، استفاده خواهد کرد.
دکترین هسته‌ای پاکستان چیست؟
ابهام استراتژیک: پاکستان هرگز به‌طور رسمی موضعی در مورد سیاست جامع استفاده از سلاح‌های هسته‌ای خود منتشر نکرده است. همین امر به این کشور انعطاف‌پذیری لازم برای استقرار بالقوه سلاح‌های هسته‌ای در هر مرحله از درگیری را می‌دهد، همان‌طور که در گذشته تهدید به انجام آن کرده است. کارشناسان به‌طور گسترده معتقدند که از همان ابتدا، عدم شفافیت اسلام‌آباد امری استراتژیک بوده و به‌عنوان بازدارنده‌ای در برابر قدرت نظامی متعارف برتر هند عمل می‌کرد، نه صرفا در برابر قدرت هسته‌ای هند.
چهار عامل محرک: با این حال، در سال2001، سپهبد (بازنشسته) خالد احمد کیدوای که به‌عنوان یک استراتژیست محوری درگیر در سیاست هسته‌ای پاکستان و مشاور آژانس فرماندهی هسته‌ای شناخته می‌شود، چهار «خط قرمز» یا عامل محرک گسترده را که می‌تواند منجر به استقرار سلاح هسته‌ای شود، مشخص کرد. آنها عبارتند از:
آستانه مکانی: هرگونه از دست دادن بخش‌های بزرگی از خاک پاکستان می‌تواند پاسخ را توجیه کند. این امر همچنین ریشه درگیری این کشور با هند را تشکیل می‌دهد.
آستانه نظامی: تخریب یا هدف قرار دادن تعداد زیادی از نیروهای هوایی یا زمینی آن می‌تواند یک عامل محرک باشد.
آستانه اقتصادی: اقداماتی از سوی متجاوزان که ممکن است تاثیر خفه‌کننده‌ای بر اقتصاد پاکستان داشته باشد.
آستانه سیاسی: اقداماتی که منجر به بی‌ثباتی سیاسی یا ناهماهنگی داخلی در مقیاس بزرگ می‌شود.
با این حال، پاکستان هرگز مشخص نکرده است که از دست دادن قلمرو نیروهای مسلح آن چقدر باید باشد تا این محرک‌ها فعال شوند.
آیا موضع هسته‌ای هند تغییر کرده است؟
اگرچه دکترین رسمی هند ثابت مانده است، سیاستمداران هندی در سال‌های اخیر تلویحا گفته‌اند که ممکن است موضع مبهم‌تری در مورد سیاست «عدم استفاده اول» در دست اقدام باشد، احتمالا برای مطابقت با موضع پاکستان. در سال 2016، «مانوهر پاریکار»، وزیر دفاع وقت هند این پرسش را مطرح کرد که آیا هند نیاز به ادامه پایبندی خود به «عدم استفاده اول» دارد یا خیر؟ در سال2019، «راجنات سینگ»، وزیر دفاع گفت که هند تاکنون کاملا به سیاست «عدم استفاده اول» پایبند بوده است؛ اما تغییر شرایط می‌تواند بر آن تاثیر بگذارد. سینگ گفته بود: «آنچه در آینده اتفاق می‌افتد به شرایط بستگی دارد.» اتخاذ این استراتژی توسط هند ممکن است متناسب تلقی شود، اما برخی از کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که ابهام استراتژیک یک شمشیر دولبه است.«لورا سلمان»، کارشناس در تفسیری برای موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) خاطرنشان می‌کند: «عدم آگاهی از خطوط قرمز دشمن می‌تواند منجر به عبور ناخواسته از خطوط شود؛ اما همچنین می‌تواند مانع از انجام اقداماتی شود که ممکن است منجر به واکنش هسته‌ای شود.»
آیا موضع هسته‌ای پاکستان تغییر کرده است؟
پاکستان در سال‌های اخیر از سیاست مبهم عدم بیان دکترین به سیاست صریح‌تر «عدم استفاده اول» روی آورده است. این در حالی است که در مه2024، کیدوای، مشاور آژانس فرماندهی هسته‌ای، در سمیناری گفت که اسلام‌آباد «سیاست عدم استفاده اول» را ندارد. به‌طور قابل توجهی، پاکستان از سال 2011 مجموعه‌ای از سلاح‌های هسته‌ای به اصطلاح تاکتیکی را توسعه داده است. سلاح‌های هسته‌ای کوتاه‌برد، سلاح‌هایی هستند که برای حملات محدودتر طراحی شده‌اند و قرار است در میدان نبرد علیه ارتش حریف بدون ایجاد تخریب گسترده استفاده شوند.
در سال2015، «اعزاز چودری»، وزیر امور خارجه وقت تایید کرد که سلاح‌های هسته‌ای کوتاه‌برد می‌توانند در درگیری احتمالی آینده با هند مورد استفاده قرار گیرند. با این حال، در واقعیت، کارشناسان هشدار می‌دهند که این کلاهک‌ها نیز می‌توانند تا 300 کیلوتن یا 20 برابر بمبی که هیروشیما را نابود کرد، قدرت انفجاری داشته باشند. چنین انفجارهایی نه تنها می‌توانند فاجعه‌بار باشند، بلکه برخی کارشناسان می‌گویند که این انفجارها ممکن است بر جمعیت مرزی خود پاکستان نیز تاثیر بگذارند.
بازار
![]()