چاپ

پیام ویژه - در حالی ایران در اوایل قرن پانزدهم هجری شمسی قرار دارد که تحولات جمعیتی این کشور در چهار دهه گذشته، یکی از پرسرعت‌ترین تغییرات در تاریخ معاصر را تجربه کرده است، چراکه از میزان باروری بیش از 6.5 در دهه 60 تا کاهش آن به کمتر از 1.5 در سال‌های اخیر؛ از جامعه‌ای جوان و در حال رشد به جامعه‌ای در آستانه سالخوردگی تبدیل شده‌ است.
رسول صادقی، رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور با اشاره به تحولات جمعیت ایران اظهار کرد: در ابتدای قرن چهاردهم هجری شمسی، ایران در شرایطی قرار داشت که هم میزان مرگ و میر و هم میزان باروری بالا بود؛ در آن دوره، رشد جمعیت به دلیل بالا بودن همزمان این دو شاخص، در سطح پایین‌تری قرار داشت. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌ویژه در دهه 60 ، به دنبال بهبود وضعیت بهداشت و سلامت و کاهش مرگ و میر، رشد جمعیت به‌شدت افزایش یافت. در آن مقطع، مباحث و سیاست‌گذاری‌های جمعیتی کشور عمدتاً بر باروری بالا، جوانی جمعیت و کنترل موالید متمرکز بود. در واقع، دغدغه اصلی مسئولان، مهار رشد بالای جمعیت و جلوگیری از پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن بود.
وی در پاسخ به این سوال که در حال حاضر و در آستانه قرن پانزدهم، وضعیت جمعیت به چه شکل تغییر کرده است؟، ادامه داد: در قرن پانزدهم هجری شمسی، ایران وارد وضعیت جمعیت‌شناختی تازه‌ای شده است که می‌توان گفت تا حدود زیادی معکوس دوره قبل است. اکنون با پدیده باروری پایین و افزایش نسبت سالمندان مواجه هستیم. بنابراین، پارادایم سیاست‌گذاری جمعیتی هم از کنترل موالید و مهار رشد جمعیت، به سمت تشویق فرزندآوری، حمایت از خانواده و افزایش بیشتر جمعیت تغییر یافته است. از این‌رو، همواره فرصت‌ها و چالش‌های جمعیتی در حال دگرگونی‌اند و سیاست‌گذاری‌های کلان نیز باید متناسب با این تغییرات تنظیم شوند.
بازار
رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور ایران با بیان اینکه تغییرات جمعیت و افزایش جمعیت سالمندی ایران تنها خاص کشور ما نیست و همه کشورها نیز با این تغییرات جمعیتی روبرو می‌شوند، گفت: در حال حاضر، امید زندگی در ایران حدود 76 سال است؛ این عدد نسبت به 40 سال گذشته افزایش قابل‌توجهی داشته و در حوزه سلامت عمومی، یک دستاورد مثبت محسوب می‌شود اما در زمینه باروری از دهه 80 به بعد، میزان باروری در کشور به جز یک مقطع کوتاه در نیمه اول دهه 90، همواره زیر سطح جایگزینی (2.1 فرزند به ازای هر زن) قرار داشته است. این روند نزولی پس از همه‌گیری کووید-19 نیز ادامه پیدا کرد. بر اساس آخرین برآوردها، میزان باروری کل ایرانی‌ها حدود 1.5 و در برخی مناطق کشور کمتر از 1.5 است.
صادقی با اشاره به تغییر این روند در چهار دهه گذشته، یادآور شد: در اوایل دهه 60، میزان باروری کل کشور بیش از 6.5 فرزند به ازای هر زن بود. در دهه 80 این میزان به کمتر از 2 رسید و در نیمه اول دهه 90، باروری در حوالی عدد 2 تثبیت شد اما از سال 1396 به بعد، روند نزولی دوباره آغاز شد و اکنون به عدد پایین‌تر از 1.5 رسیده است. باید توجه داشت که این رقم بدون در نظر گرفتن جمعیت مهاجر افغانستانی محاسبه شده و اگر آن را در محاسبات لحاظ کنیم، عدد کمی متفاوت خواهد شد.
وی ادامه داد: اما نرخ رشد جمعیت در حال حاضر حدود 0.6 درصد است؛ نرخ رشد جمعیت با میزان باروری متفاوت است. نرخ رشد جمعیت حاصل تفاضل تعداد موالید و تعداد فوت‌شدگان در یک سال است که به آن رشد طبیعی می‌گویند. اگر مولفه مهاجرت نیز به آن افزوده شود، رشد مطلق جمعیت به دست می‌آید. به دلیل باروری پایین و افزایش مرگ و میر ناشی از سالمندی جمعیت، روند نرخ رشد جمعیت قطعاً در سال‌های آینده نزولی خواهد بود.
رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور در ادامه به وضعیت پنجره جمعیتی که در مطالعات جمعیت‌شناسی از آن به عنوان دوره‌ای که در آن بیش از دوسوم جمعیت یک کشور در سن کار (15 تا 64 سال) قرار دارند، یاد می‌شود، اشاره کرد و افزود: این وضعیت یک فرصت طلایی برای رشد اقتصادی و ارتقای شاخص‌های توسعه است. ایران از سال 1385 وارد پنجره جمعیتی شده است و برآورد می‌شود که این وضعیت تا حدود سال 1420 تا 1425 ادامه داشته باشد. یعنی حدود 20 سال را پشت سر گذاشته‌ایم و 15 تا 20 سال آینده در این فاز خواهیم بود. اما نکته کلیدی اینجاست که صرف حضور در پنجره جمعیتی به تنهایی کافی نیست؛ مهم این است که چگونه از این فرصت در جهت تولید ثروت، توسعه منابع انسانی و ارتقای زیرساخت‌های کشور بهره ببریم.
بنابر اظهارات صادقی، در سال 1385، سهم جمعیت در سن فعالیت در ایران، حدود 70 درصد بود. در حال حاضر این رقم به حدود 67 درصد رسیده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در سال 1420، این سهم به حدود 60 درصد کاهش خواهد یافت. در مقابل، سهم جمعیت سالمند که هم‌اکنون کمتر از 10 درصد است، در دو دهه آینده به حدود 20 تا 25 درصد افزایش خواهد یافت. این تغییر ترکیب سنی جمعیت، پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی جدی برای کشور خواهد داشت و از همین رو از امروز باید برای آن برنامه‌ریزی کنیم.
وی در ادامه در پاسخ به سوالی درخصوص تغییرات سن ازدواج در ایران و وضعیت تجرد در جامعه، گفت: در چهار دهه اخیر، میانگین سن ازدواج در ایران به طور متوسط در هر دهه، حدود یک سال افزایش یافته است. برای دختران، میانگین سن ازدواج از حدود 20 سال در دهه 60 به 24 سال در حال حاضر رسیده است. در مورد پسران نیز این عدد از 24 سال به 28 سال افزایش یافته است. افزون بر این، پدیده تجرد در جامعه افزایش قابل توجهی داشته است. در سال 1365، تنها 6 درصد از دختران 25 تا 29 ساله مجرد بودند که این رقم در حال حاضر به 26 درصد رسیده است. برای پسران نیز، این میزان از حدود 20 درصد در آن سال‌ها، به بیش از 50 درصد در مقطع سنی 25 تا 29 ساله‌ها افزایش یافته است.
رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور ایران با اشاره به عوامل مؤثر در این افزایش تجرد و بالارفتن سن ازدواج، بخشی از این موضوع را ناشی از دلایل اقتصادی عنوان کرد و گفت: بر اساس پیمایش‌های ملی، مهم‌ترین موانع ازدواج در کشور بیکاری، نبود شغل پایدار و تورم بالاست. اما نمی‌توان از دلایل اجتماعی و فرهنگی نیز غافل شد. در سال‌های اخیر، تغییر سبک زندگی، فردگرایی و گرایش به آزادی‌های فردی در نسل جدید افزایش یافته و همین امر اهمیت ازدواج را در مقایسه با نسل‌های گذشته کاهش داده است.
به گفته وی، افزایش امید زندگی در ایران تاکنون بیشتر ناشی از کاهش مرگ و میر نوزادان و کودکان بوده است اما در آینده، این افزایش عمدتاً به دلیل کاهش مرگ و میر در سالمندان و کاهش تصادفات و مرگ‌های زودرس در جوانان خواهد بود. اگر بتوانیم سبک زندگی سالم را در جامعه نهادینه کنیم و مرگ ناشی از حوادث و بیماری‌های غیرواگیر را کاهش دهیم، امید زندگی در کشور می‌تواند 4 تا 5 سال دیگر افزایش پیدا کند. پیش‌بینی می‌شود که در دو دهه آینده، امید زندگی در ایران برای زنان به حدود 82 سال و برای مردان به بیش از 78 سال طی دو دهه آینده برسد.
اما چرا سیاست‌های تشویقی جمعیتی در ایران هنوز نتوانسته‌اند اثربخش باشند؟، صادقی در این باره این طور توضیح داد: یکی از دلایل مهم، تورم بالا و شرایط اقتصادی دشوار است که اثرگذاری بسیاری از مشوق‌ها را عملاً بی‌اثر کرده است. موضوع دیگری که کمتر به آن پرداخته شده، خدمات مراقبت از کودک است. در بسیاری از کشورها، مهدکودک‌های با کیفیت و مقرون به‌صرفه با حمایت دولت راه‌اندازی شده که بخشی از دغدغه والدین برای فرزندآوری را کاهش داده است در حالی که در کلان‌شهرهای ما، مهدکودک‌های مناسب و ارزان‌قیمت عملا وجود ندارند. از سوی دیگر، قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، هنوز نتوانسته به‌طور جامع همه موانع فرزندآوری را پوشش دهد و در برخی حوزه‌ها نیاز به بازنگری و اصلاح جدی دارد