بزرگنمايي:

پیام ویژه - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
رقیه ندایی| مسعود پزشکیان درباره صادرات محصولات آب‌بر موضع گرفت و صادرات این محصولات را غیرمنطقی عنوان کرد. این روزها که روسیه واردات هندوانه ایران را به دلیل آلوده بودن محدود کرده، همه دنبال اثبات آلوده نبودن محصولات ایران هستند و کسی نیست که بگوید هندوانه که محصولی بسیار آب‌بر است چرا اصلاً باید صادر شود.
انتظار واکنش از محافل کارشناسی برآورده نشد ولی بالاخره مسعود پزشکیان مقابل این جریان موضع گرفت. او در جمع مدیران بخش کشاورزی با بیان اینکه باید از خود بپرسیم که استخراج آب زراعی از منابع زیرزمینی تا چه زمانی می‌تواند ادامه داشته باشد، گفت: «اگر بدون پاسخ به این سوال در زمینه توسعه کشاورزی و حتی حفظ وضعیت موجود سرمایه‌گذاری کنیم، اقدامی غیرمنطقی است. ما امروز با استخراج بیش از حد منابع آب زیرزمینی به شدت در حال آسیب رساندن به محیط زیست هستیم و باید هر چه سریع‌تر با کمک دانشگاهیان این فرآیند را اصلاح کنیم.» وضعیت منابع آب کشور بحرانی است و این موضوعی است که گویا رئیس‌جمهور به آن واقف شده است. اساساً یک مقام بلندپایه باید از جزئیات همه اتفاقات مطلع باشد تا بتواند برنامه‌ریزی درستی داشته باشد.
موضع سعید جلیلی
خیلی دور نیست. در همین مناظرات اخیر انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم، سعید جلیلی یکی از کاندیداهای ریاست‌جمهوری و رقیب اصلی پزشکیان وقتی داشت از برنامه‌های مفصل خود برای اقتصاد صحبت می‌کرد، گفت: «با استفاده از فرصت‌ها می‌توانیم 11 میلیارد دلار صیفی‌جات به روسیه صادر کنیم.»
جلیلی حدود یک‌سال پیش وعده صادرات 11 میلیارد دلاری داده بود؛ اما این روزها مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری مخالفت صریح خود را با صادرات محصولات کشاورزی اعلام کرده و عقیده دارند که صادرات محصولات کشاورزی همان صادرات پنهان آب است. 
اگر در انتخابات چهاردهم ریاست‌جمهوری نام سعید جلیلی از صندوق رقابت بیرون می‌آمد، امروز به جای برنامه‌ریزی برای حفظ منابع آبی زیرزمینی، باید تیشه برای حفر چاه‌های جدید برمی‌داشتیم تا صادرات صیفی‌جاتمان را به روسیه افزایش دهیم. حالا بعد از اتمام منابع آبی چه خواهیم کرد؟ این چیزی است که در برنامه‌های جلیلی مشخص نبود.
همان زمان که جلیلی از برنامه صادرات خود به روسیه می‌گفت حسین سلاح‌ورزی رئیس سابق اتاق ایران در حساب شخصی خود نوشت: بعد از 11 سال زعامت دولت سایه و سه سال ارائه برنامه به دولتی که حتی قادر به تامین پایدار پیاز و گوجه مردم هم نبود، فرمودند که می‌خواهند سالی 11 میلیارد دلار صیفی‌جات به روسیه صادر کنند. آفرین! چه خوب! اما افسوس که کل واردات صیفی‌جات روسیه از «دنیا» فقط 6/1 میلیارد دلار است!»
مواضع روحانی و لاریجانی
برخلاف موضع عجیب جلیلی، در سال‌های گذشته مسئولان دولتی و نمایندگان مواضع مشخصی در خصوص حفظ منابع آب داشتند. اردیبهشت 1398 علی لاریجانی رئیس وقت مجلس در این باره گفته بود: «صادرات برخی اقلام کاری اشتباه بود.» از این دست واکنش‌ها در صحبت‌های حسن روحانی نیز زیاد دیده می‌شود. 
روحانی در دی‌ماه 1397 درباره «کاهش منابع آبی در ایران» هشدار داد و آن را «خطرناک» دانست. «امروز در بعضی حوزه‌ها به‌ویژه حوزه آب، با مواردی مواجه هستیم که از قبل، پیش‌خور شده است و با مجوزهای نادرستی که صادر شده آب‌های زیرزمینی با افت شدیدی مواجه شده‌اند؛ به‌نحوی‌که اگر در جایی با 30 متر به آب دسترسی پیدا می‌شد امروز در همان مکان باید چاه 300 متری حفر شود.» او با اشاره به اینکه با برخی اقدامات بی‌رویه و نابجا به طبیعت ظلم شده است، ‌گفت: «بی‌تردید هر کس به طبیعت ظلم کند، طبیعت واکنش نشان داده و نسبت به آن گذشت نمی‌کند و بخشی از قهر و غضبی که از آن نام برده می‌شود، مربوط به برخورد نادرست با طبیعت است.»
روحانی در جلسه‌ای دیگر مشکل آب را یکی از مسائلی خواند که به «امنیت مردم» ارتباط دارد و گفت: «اگر آب نباشد سایر موارد و مشکلات دیگر به وجود می‌آید، بنابراین هر یک از این‌ها بخشی از امنیت مردم را بر عهده دارند. در سال‌ها و ماه‌های اخیر کم‌آبی در مناطقی از ایران وارد مرحله بحرانی شده و گزارش‌های متعددی از درگیری و اعتراض در شهرها بر سر آب منتشر می‌شود.» مرور گفته‌های مسئولان نشان می‌دهد که خطر کمبود آب از دهه‌های پیش احساس می‌شد و مقامات کشور در رده‌های مختلف بارها نسبت به وقوع بحران هشدار دادند. بحرانی که گویا سعید جلیلی چندان از آن اطلاع نداشت.
موضع صریح پزشکیان
ابتدای هفته بود که مسعود پزشکیان نیز صحبت‌های مهمی درباره صادرات محصولات آب‌بر داشت. او در جمع مدیران بخش کشاورزی گفت: «شما مسئولان بخش کشاورزی و تأمین مواد غذایی کشور باید کمک کنید به نگاهی جامع و دقیق نسبت به وضعیت آب و خاک کشور دست یابیم تا در قدم اول ببینیم با منابع و ظرفیت‌های موجود چه باید تولید کنیم؟ آیا الگوی کشت فعلی ما با منابع آب و خاک موجود هم‌خوانی دارد یا نه و آیا اصول بهره‌وری رعایت می‌شود یا خیر؟»
رئیس‌جمهور بررسی اینکه آیا با منابع آب موجود، اساساً تولید هر محصول کشاورزی برای صادرات منطقی و به‌صرفه است یا نه را، سوالی بسیار مهم عنوان و تصریح کرد: «صادرات محصولات کشاورزی به نوعی صادرات پنهان آب است و باید به دقت و با وسواس بررسی شود که تولید و صادرات چه محصولاتی با منابع آب موجود کشور به‌صرفه و منطقی محسوب می‌شود.»
رئیس‌جمهور با اشاره به گزارش‌هایی که نشان می‌دهند در سال‌های اخیر با وجود تداوم حفر و تعمیق چاه‌های موجود، آب استخراج شده در برخی مناطق کشور افزایش قابل توجهی نداشته است، خاطرنشان کرد: «هر برنامه‌ای برای توسعه باید به قید پایدار مقید شود؛ آیا محصولات کشاورزی که امروز تولید می‌کنیم، بهترین و به‌صرفه‌ترین محصولات هستند؟ آیا نمی‌شود با منابع آب محدود کشور، محصولاتی با کیفیت و ارزش افزوده بیشتر تولید کرد؟»
پزشکیان اضافه کرد: «اینکه بدون نگاه به آینده از چاه‌ها آب بکشیم و محصولات آب‌بر تولید کنیم، اما به کاهش منابع آب، فرونشست شدید زمین و تخریب خاک توجه نکنیم، عاقلانه است؟»
رئیس‌جمهور با تأکید بر اینکه متاسفانه نظام داده‌های جامع و دقیقی نیز از ظرفیت‌ها و نیاز‌های بخش کشاورزی کشور نداریم که بتوانیم بر اساس آن برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم، اظهار داشت: «باید معطوف به نظام داده‌های بخش کشاورزی، برای اراضی کشور الگوی کشت تعریف شود. اگر شما به کشاورز نگویید بهترین کار کدام است، او کاری را می‌کند که خودش بلد است! در این صورت دیگر کشاورزان مقصر نیستند، بلکه ما مقصریم که برنامه‌ریزی مناسب نداشته‌ایم.»
پزشکیان گفت: «مهمترین اقدامی که باید به سرانجام برسد، احصای دقیق نظام داده‌های کشاورزی و آب و خاک کشور است؛ باید بدانیم که دقیقاً چه داریم و برای توسعه پایدار باید چگونه از آنها به بهترین شکل استفاده کنیم؛ رویکرد عادلانه، تقویت و ارتقای روابط بین‌بخشی، بهره‌گیری حداکثری از مشارکت مردمی و استخدام تجهیزات و تکنولوژی‌های نوین و مناسب می‌توانند به ما در تحقق اهداف‌مان کمک کنند.»
بازار
فاطمه پاسبان کارشناس حوزه کشاورزی: صادرات محصولات آب‌بر غیرعلمی‌ست
یکی از مهمترین معضلات مهم در حوزه کشاورزی را می‌توان کمبود آب دانست که این موضوع ناشی از بارش کم، خشکسالی و گرمای بیش از پیش هواست؛ اما در این موضوع الگوی کشت نامناسب نیز در برخی از مناطق به کمبود آب دامن زده است و باعث شده کشاورزی در آن منطقه با مخاطرات بسیاری مواجه شود. فاطمه پاسبان، کارشناس حوزه کشاورزی عوامل تاثیرگذار بر کشاورزی و صادرات را در گفت‌وگو با «هم‌میهن» توضیح داده است.
بحران آب در کشور ناشی از چیست؟
شرایط فعلی کاملاً روشن است و همه ما به وضوح شاهد بحران جدی آب هستیم. این مشکل به چند عامل اصلی برمی‌گردد که شامل کم‌بارشی، خشکسالی و افزایش تبخیر است. این سه عامل، همراه با تغییرات اقلیمی که در سطح جهانی رخ داده و کشور ما نیز از آن متاثر شده، باعث شده‌اند که با کمبود آب مواجه شویم. این دیگر نیازی به اثبات ندارد، زیرا واقعیت بحران بسیار آشکار است. بسیاری از شهرها و روستاهای کشور ما حتی برای تأمین آب شرب با مشکل مواجه هستند. علاوه بر این، بسیاری از روستاها به دلیل کمبود آب، کشاورزی خود را متوقف کرده‌اند؛ به‌طوری‌که حالا آب مورد نیاز آنها صرفاً با تانکر تأمین می‌شود.
این مشکل تنها به تغییرات اقلیمی برمی‌گردد یا در مدیریت منابع آب هم ضعف داریم؟
به طور قطع، تغییرات اقلیمی در این بحران نقش مهمی دارند، اما عامل اصلی، نبود مدیریت صحیح است. ما باید واقعیت را بپذیریم که کشور ما نه‌تنها با خشکسالی و کمبود بارش مواجه است، بلکه در مدیریت عرضه و تقاضای آب نیز دچار چالش‌های جدی است. چیزی که ما به آن نیاز داریم، یک سیستم جامع و هوشمند در مدیریت منابع آب است.
متأسفانه ما هنوز در این زمینه ضعف داریم و در کشورمان نوعی حکمرانی خوب آب وجود ندارد. کشورهایی که با چالش‌های مشابه مواجه بوده‌اند، با استفاده از مدیریت جامع توانسته‌اند اثرات منفی تغییر اقلیم را کاهش دهند؛ اما در کشور ما نه‌تنها پیش‌بینی‌های موثری صورت نمی‌گیرد، بلکه برنامه‌های پیشگیرانه نیز بسیار محدود هستند. حتی در بحث درمان و رفع بحران، اقدامات بسیار ضعیف است.
بحران آب چه تأثیری بر تولید محصولات کشاورزی گذاشته است؟
بحران آب، بخش کشاورزی ما را به‌شدت تحت تاثیر قرار داده است. بخش کشاورزی یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان منابع آبی است و متأسفانه، مدیریت صحیحی برای این بخش وجود ندارد. برای هر محصول کشاورزی، باید عوامل مختلفی مثل اقلیم منطقه، نوع خاک، نیاز آبی و حتی توجیه اقتصادی در نظر گرفته شود. اما در واقعیت شاهدیم که محصولات آب‌بر در مناطقی کشت می‌شوند که اصلاً توجیه مناسبی از نظر زیست‌محیطی و اقتصادی ندارند. این موضوع باعث هدررفت بیشتر منابع آب شده و تولید پایدار کشاورزی را به خطر انداخته است. ما نیازمند اولویت‌بندی مشخصی هستیم تا محصولات کم‌آب‌بر با اولویت بیشتری تولید شوند و از منابع آب و خاک بهتر محافظت شود.
الگوی کشت محصولات کشاورزی باید تغییر کند؟
باید برای هر منطقه از کشور، یک الگوی کشت علمی و متناسب با شرایط اقلیمی و منابع موجود تدوین شود. این الگو می‌تواند مشخص کند که کدام محصولات برای تولید در یک منطقه مناسب هستند. برای مثال، باید میزان آب مورد نیاز برای هر محصول، توجیه اقتصادی آن و حتی اثرات زیست‌محیطی آن کاملاً بررسی شود. در واقع، الگوی کشت یک ابزار کلیدی است که می‌تواند هم بهره‌وری کشاورزی را افزایش دهد، هم منابع آب و خاک را حفظ کند. علاوه بر این، کشاورزی باید در زنجیره‌ای تولید شود که نه‌تنها غذا را برای مردم تأمین کند، بلکه بتواند برای صادرات نیز پتانسیل‌هایی ایجاد کند.
برنامه‌ریزی درستی در حوزه صادرات محصولات کشاورزی وجود دارد؟
صادرات محصولات کشاورزی یکی از مباحث پیچیده‌ای است که نیازمند بررسی دقیق و کارشناسی است. اول از همه باید مشخص شود که کدام محصول قابلیت صادرات دارد. برای مثال، اگر بخواهیم محصولی مانند پسته را به اروپا صادر کنیم، باید بدانیم که چه نوع پسته‌ای با چه کیفیت و استانداردی مورد نیاز بازار اروپاست. تنها با این اطلاعات است که می‌توان استراتژی صادراتی تدوین کرد. نکته‌ای که در صادرات اهمیت دارد، رقابت‌پذیری است؛ محصولی که ما صادر می‌کنیم، باید توانایی رقابت در قیمت، کیفیت و استانداردها را داشته باشد. اما متأسفانه در حال حاضر این موارد برای محصولات کشاورزی ما به‌خوبی انجام نمی‌شود.
رقابت‌پذیری محصولات کشاورزی در بازارهای جهانی چگونه است؟
رقابت‌پذیری محصولات کشاورزی ایران در سال‌های اخیر رو به کاهش بوده است. به‌عنوان مثال، زمانی زعفران ایران در بازار جهانی دارای مزیت مطلق بود، ولی حالا دیگر این مزیت را از دست داده‌ایم. برای اینکه بتوانیم دوباره فرصت‌های رقابتی ایجاد کنیم، باید کیفیت محصولات، نوع بسته‌بندی، طعم، رنگ و سایر ویژگی‌های مهم برای بازار هدف را بهبود دهیم. بسیاری از کشورها در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و با استفاده از تکنولوژی و مطالعه بازار، مزیت‌های نسبی ایجاد کرده‌اند. ما هم نیازمند چنین رویکردی هستیم.
بنا بر گفته برخی از فعالان، روسیه می‌تواند میزبان بسیار خوبی برای صادرات باشد، نظر شما در این خصوص چیست؟
چنین صحبت‌هایی که می‌گویند برویم به بازار فلان کشور صادرات کنیم، معمولاً خیلی سطحی و غیرعلمی هستند. ما نمی‌توانیم صرفاً با گفتن اینکه فلان کشور بازار بزرگی است، وارد رقابت شویم. اگر می‌خواهیم در بازار صادرات موفق باشیم، باید برای هر محصول، نقشه راه دقیق و استراتژی مشخصی تدوین کنیم. این استراتژی شامل شناسایی بازار هدف، تحلیل تقاضا، استانداردها و کیفیت محصول موردنظر است. علاوه بر این، ما باید مزیت‌های رقابتی خلق کنیم تا بتوانیم در بازارهای جهانی جایگاه پیدا کنیم. برای مثال در رقابت با کشورهای صادرکننده بزرگ، باید روی عواملی مثل قیمت، کیفیت و بازاریابی سرمایه‌گذاری کنیم.
برای داشتن صادرات پایدار چه اقداماتی لازم است؟
صادرات پایدار نیازمند تلاش هماهنگ بین دولت، تولیدکنندگان، صادرکنندگان و سایر بازیگران زنجیره ارزش است. باید به هر محصول صادراتی نگاه استراتژیک داشته باشیم؛ از شناسایی بازار هدف، تا ایجاد مزیت رقابتی و تولید محور صادرات. در کنار این‌ها، حفظ منابع آب و خاک عنصر کلیدی است که نباید از آن غافل شویم. در نهایت، کشور نیازمند حکمرانی خوب در بخش آب و کشاورزی است؛ برنامه‌هایی که نه‌تنها به بحران‌های موجود پاسخ دهد، بلکه نسل‌های آینده را نیز از خطرات کمبود منابع مصون نگه دارد.