پیام ویژه - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
دیدارهای سیاسی ایران و روسیه افزایش یافت؛ عراقچی به مسکو رفت، معاون نخستوزیر روسیه به تهران آمد
در روزهای اخیر، شتاب گرفتن رفتوآمدهای دیپلماتیک میان مقامهای ایران و روسیه، بار دیگر روابط دو کشور را در کانون توجه ناظران سیاسی و رسانهای قرار داده است. این تحرکات، که در سطوح مختلف سیاسی و دیپلماتیک جریان دارد، نشاندهنده تلاش تهران و مسکو برای مدیریت و تعمیق مناسبات دوجانبه در شرایطی است که تحولات منطقهای و بینالمللی فشارهای فزایندهای را بر هر دو کشور تحمیل کرده است.
در همین چارچوب، مسعود پزشکیان رئیسجمهور ایران در جریان سفری به عشقآباد با ولادیمیر پوتین، همتای روسی خود دیدار و درباره موضوعات دوجانبه و مسائل مهم منطقهای و بینالمللی گفتوگو کرد. همزمان با این دیدار، سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه نیز در ادامه برنامههای دیپلماتیک خود، پس از سفر به بلاروس، راهی مسکو شد تا رایزنیهایی را با مقامهای روسیه در زمینه روابط دوجانبه و تحولات جاری جهان انجام دهد. این رفتوآمدها تنها به سطح دولتها محدود نماند و در همین بازه زمانی، ویتالی ساویف، معاون نخستوزیر فدراسیون روسیه نیز شامگاه دوشنبه ۲۴ آذرماه با علی لاریجانی در محل دبیرخانه شورایعالی امنیت ملی ایران دیدار و گفتوگو کرد؛ دیداری که نشاندهنده اهمیت تعاملات امنیتی و راهبردی در روابط دو کشور است.
بازار ![]()
همزمان با سفر وزیر امور خارجه ایران به مسکو، وزارت خارجه روسیه با انتشار بیانیهای به تشریح محورهای گفتوگوهای پیشروی وزرای خارجه دو کشور پرداخت. در این بیانیه تأکید شده است که سطح روابط دوجانبه تهران و مسکو پس از اجرایی شدن پیمان مشارکت راهبردی جامع در دوم اکتبر ۲۰۲۵ (۱۰ مهر ۱۴۰۴) به سطح کیفی جدید ارتقا یافته است. براساس این بیانیه که در وبگاه وزارت خارجه روسیه منتشر شد، وزرای امور خارجه دو کشور قرار است برنامه دوجانبه فعلی را مرور کرده و بر اجرای توافقات حاصلشده در بالاترین سطوح تمرکز کنند؛ توافقاتی که در دیدارهای رؤسای جمهور ایران و روسیه در دوازدهم دسامبر ۲۰۲۵ در عشقآباد و همچنین اول سپتامبر ۲۰۲۵ در تیانجین بهدست آمده است.
در این بیانیه همچنین به نوزدهمین نشست کمیسیون دائم همکاریهای تجاری و اقتصادی روسیه و ایران اشاره شده که قرار است در فوریه ۲۰۲۶ در ایران برگزار شود. براساس اعلام طرف روسی، در این نشست توجه ویژهای به افزایش تجارت دوجانبه و نیز جنبههای عملی اجرای پروژههای مشترک بزرگ، بهویژه در حوزههای انرژی و حملونقل، معطوف خواهد شد. این موضوع نشان میدهد که دو طرف دستکم در سطح اعلامی، بهدنبال گسترش همکاریهای اقتصادی و عبور از چارچوبهای صرفاً سیاسی هستند.
طبق اعلام وزارت خارجه روسیه، یکی دیگر از محورهای رایزنی میان وزرای خارجه دو کشور، تبادلنظر درباره مسائل کلیدی بینالمللی خواهد بود. در این چارچوب، بحران پیرامون برنامه هستهای ایران که به گفته طرف روسی با تحریک غرب ایجاد شده و پیامدهای منفی برای ثبات و امنیت منطقه به همراه داشته است، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. دستگاه دیپلماسی روسیه همچنین تأکید کرده که تهران و مسکو، بهرغم اقدامات غیرقانونی غرب با هدف تشدید فشار تحریمها علیه هر دو کشور، همچنان به توسعه همکاریهای عملی در حوزههای مختلف ادامه میدهند. در این راستا، به برداشته شدن گامهایی برای مقابله با اقدامات قهری یکجانبه و ایجاد زیرساختهای تسویهحساب متقابل که در برابر فشارها و تأثیرات خارجی نفوذناپذیر باشد، اشاره شده است.
در همین حال عراقچی نیز با انتشار یادداشتی در روزنامه کامرسانت نوشت: ایران و روسیه با اتکا به شراکت راهبردی، تجربه تاریخی مشترک و درک مسئولیت خود در قبال آینده نظام بینالملل، درمسیر ساختن نظمی حرکت میکنند که در آن همکاری جایگزین هژمونی، گفتوگو جایگزین فشار و احترام جایگزین تحمیل شود و در این میان «معاهده مشارکت جامع راهبردی» نهتنها سندی برای تنظیم روابط دوجانبه، بلکه چارچوبی برای مشارکت فعال دوکشور در شکلدهی به نظمی چندجانبه، عادلانه و متوازن است؛ نظمی که بهنفع ملتها، ثبات منطقهای و عدالت جهانی خواهد بود.
ظرفیتهای مغفول
با وجود اجرایی شدن پیمان مشارکت راهبردی ایران و روسیه و تداوم شراکت دو کشور تحتتأثیر منافع ژئوپلیتیکی مشترک و فشارهای بیرونی، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که شکلگیری یک اتحاد واقعاً راهبردی و جامع میان تهران و مسکو همچنان چشماندازی دوردست محسوب میشود. به اعتقاد این تحلیلگران، وجود ذخیره قابلتوجهی از ظرفیتهای مغفولمانده، ویژگی اصلی روابط دو کشور را شکل میدهد. این ظرفیتهای استفادهنشده، حاصل مجموعهای از عوامل ازجمله اولویتهای راهبردی متفاوت و ناتوانی مستمر در تبدیل همسویی سیاسی به ادغام اقتصادی عمیق است. هرچند ایران و روسیه تحتفشار تجربه مشترک تحریمهای غرب و تمایل مشترک برای به چالش کشیدن نظم جهانی تحت سلطه ایالات متحده به یکدیگر نزدیک شدهاند، اما شراکت آنها بیش از آنکه به یک اتحاد راهبردی جامع شباهت داشته باشد، نوعی نزدیکی مبتنی بر مصلحت و شرایط مقطعی تلقی میشود. از سوی دیگر، عدم توازن در سیاست خارجی و عقبماندگی کشور از ریل توسعه، بهویژه در سایه تحریمهای گسترده غرب، سبب شده حتی فرصتهای ساده همکاری میان تهران و مسکو نیز در مواردی از دست برود. این مسئله بهویژه با آغاز جنگ اوکراین و افزایش نیازهای روسیه در شرایط محدودیتهای تحریمی، بیش از پیش آشکار شد. هرچند استفاده روسیه از تجربیات ایران در زمینه دور زدن تحریمها میتواند برای مسکو حائز اهمیت باشد، اما در مقابل، ظرفیتهای مهمی در حوزه حملونقل وجود داشت که به دلیل نبود زیرساختهای لازم، عملاً نصیب دیگر کشورهای منطقه شد.
در این زمینه، روایت کاظم جلالی سفیر ایران در روسیه که حدود هفت ماه پیش مطرح شد، نمونهای گویا از این وضعیت است. به گفته وی، مقامات روسیه به ایران اعلام کرده بودند که امکان عبور ۳۰۰ میلیون تن کالا از طریق سنپترزبورگ به اروپا وجود دارد اما با توجه به شرایط جنگی این مسیر دیگر قابل استفاده نیست. در این چارچوب، روسها پیشنهاد داده بودند که ۲۰۰ میلیون تن از این کالا از مسیر ترکیه و ۱۰۰ میلیون تن از طریق ایران منتقل شود. با این حال، بررسیها نشان داد که ایران حتی توان عبور ۳۰ میلیون تن کالا را نیز ندارد؛ مسئلهای که بار دیگر ضعف زیرساختهای حملونقل کشور را برجسته کرد.
اگرچه در سالهای اخیر افزایش نسبی در سطح تجارت دوجانبه و نیز همکاری در پروژههایی مانند کریدور بینالمللی حملونقل شمال-جنوب مشاهده شده، اما این ابتکارات تاکنون نتوانستهاند تحول بنیادینی در چشمانداز اقتصادی روابط دو کشور ایجاد کنند یا وابستگی متقابل عمیقی را شکل دهند که لازمه تثبیت یک شراکت راهبردی پایدار است. همچنین، چشمانداز اجرای پروژههای عظیم انرژی که میتوانست قفقاز و آسیای مرکزی را به یکدیگر پیوند دهد، همچنان تا حد زیادی تحققنیافته باقی مانده است.
در حوزه دفاعی نیز وضعیت مشابهی مشاهده میشود. پرونده تحویل جنگندههای سوخو ۳۵ به ایران، با وجود ادعاهای مطرحشده از سوی برخی رسانهها درباره اجرایی شدن این روند، تاکنون به نتیجه ملموسی نرسیده است. افزون بر این، نبود بند دفاع متقابل در توافق مشارکت راهبردی دو کشور، از نگاه تحلیلگران نشانهای روشن از احتیاط پنهان مسکو و تمایل نداشتن روسیه به ورود مستقیم به مسائل تهدیدآمیز علیه ایران تلقی میشود. در بخش انرژی نیز، با وجود اعلامها و توافقهای بلندپروازانه، ازجمله قرارداد ۲۰ میلیارد دلاری نفت در برابر کالا در سال ۲۰۱۴ و توافق جدیدتر ۳۰ میلیارد دلاری برای همکاریهای انرژی، حجم تجارت دوجانبه میان دو اقتصاد بزرگ و غنی از منابع انرژی همچنان بهطور شگفتآوری پایین باقی مانده است. به باور کارشناسان، ناسازگاری ساختاری اقتصادهای متکی بر صادرات انرژی در دو کشور، چالشی بنیادین ایجاد کرده و ایران و روسیه را در بسیاری از بازارهای کلیدی به رقبای طبیعی یکدیگر تبدیل کرده است.
در کنار این مسائل، در هفتههای اخیر زمزمههایی درباره احتمال میانجیگری روسیه در پرونده هستهای ایران نیز در برخی رسانهها مطرح شده است. با این حال، با توجه به تجاوز نظامی آمریکا و اسرائیل به خاک ایران، اصرار تهران بر حق خود در زمینه غنیسازی ۳.۶۷درصدی و همچنین شروط زیادهخواهانه غرب، بسیاری از ناظران بعید میدانند که مسکو بتواند بهعنوان یک میانجی مؤثر و تعیینکننده در این پرونده نقشآفرینی جدی داشته باشد.
در مجموع، به باور کارشناسان، تا زمانیکه همکاری ایران و روسیه بیش از آنکه بر پیگیری فعال اهداف مشترک و بلندمدت استوار باشد، واکنشی به تهدیدهای خارجی و فشارهای مقطعی باقی بماند، ظرفیت کامل روابط دو کشور بالفعل نخواهد شد و شراکت راهبردی میان تهران و مسکو همچنان با فاصلهای معنادار از سطح اعلامی خود مواجه خواهد بود.