پیام ویژه - اعتماد / «ضرورت تقویت تاب‌آوری اقتصادی» عنوان یادداشت روز در روزنامه اعتماد به قلم حسین سلاح‌ورزی است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با فشارهای بی‌سابقه‌ای روبه‌رو بوده است؛ از تحریم‌های شدید پس از خروج امریکا از برجام در سال 1397 تا شوک‌های ژئوپلیتیکی اخیر، مانند درگیری 12 روزه با اسراییل. این چالش‌ها همراه با ضعف‌های ساختاری داخلی، تاب‌آوری اقتصادی کشور را به آزمونی سخت کشانده است. با وجود این، ظرفیت‌های داخلی و تجربه تاریخی مدیریت بحران‌ها نشان می‌دهد که ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه و اصلاحات هدفمند، از این گردنه سخت عبور کند. تحریم‌های بین‌المللی، به‌ویژه پس از خروج امریکا از برجام، اقتصاد ایران را به شدت تحت فشار قرار داده است. کاهش ذخایر ارزی از 122.5 میلیارد دلار در سال 1397 به حدود 4 میلیارد دلار در سال 1399، همراه با قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF، مبادلات بین‌المللی را به شدت محدود کرده و هزینه‌های تجارت را افزایش داده است. تأمین ارز برای واردات مواد اولیه دشوار شده و بسیاری از صنایع با چالش تأمین نیازهای خود روبه‌رو هستند. با این حال، ایران با بهره‌گیری از روش‌های غیررسمی مانند تهاتر و واسطه‌گری، توانسته بخشی از تجارت خارجی خود را حفظ کند. این روش‌ها، هرچند پرهزینه و ناکارآمد، نشانه‌ای از انعطاف‌پذیری اقتصاد در برابر فشارهای خارجی است، اما بدون اصلاح نظام بانکی و بهبود روابط بین‌المللی، این تاب‌آوری در بلندمدت شکننده خواهد بود. شوک ناشی از درگیری اخیر با اسراییل، اقتصاد ایران را بیش از پیش متزلزل کرده است. این درگیری نه‌تنها هزینه‌های بازسازی را افزایش داده، بلکه با جهش نرخ ارز و ریزش شدید شاخص کل بورس، اعتماد سرمایه‌گذاران را به‌شدت کاهش داده است. ناامنی ژئوپلیتیکی، صادرات نفت را تهدید کرده و منابع ارزی مورد نیاز برای مدیریت بحران را محدود ساخته است. تجربه تاریخی ایران در مدیریت بحران‌های نظامی، مانند جنگ ایران و عراق، ظرفیت بالای کشور را برای عبور از این چالش‌ها نشان می‌دهد، اما کاهش منابع مالی و ارزی، توانایی بازسازی و مدیریت بحران را به مخاطره انداخته است. وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی، که 40 تا 50 درصد بودجه دولت را تشکیل می‌دهد، یکی از نقاط ضعف کلیدی آن است. کاهش صادرات نفت از 2.5 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به حدود 800 هزار بشکه در سال‌های اخیر، همراه با کاهش تقاضای جهانی از سوی کشورهایی مانند چین و هند، درآمدهای ارزی را به‌شدت کاهش داده است. افت تجارت خارجی، به‌ویژه کاهش صادرات غیرنفتی به کشورهای همسایه مانند عراق و ترکیه در بهار امسال، زنجیره تأمین صنایع را مختل کرده است. مشکلات ناشی از FATF و محدودیت‌های لجستیکی نیز این چالش را تشدید کرده‌اند. با این حال، توسعه صادرات غیرنفتی در بخش‌هایی مانند پتروشیمی و معدنی، و تقویت روابط تجاری با کشورهای منطقه، بخشی از این فشارها را جبران کرده است. این اقدامات نشان‌دهنده پتانسیل اقتصاد ایران برای کاهش وابستگی به نفت است، اما محدودیت‌های موجود، تاب‌آوری این بخش را در کوتاه‌مدت تضعیف کرده است. چالش‌های تولید نیز اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده است. بسته شدن ثبت سفارش و مشکلات تخصیص ارز، دسترسی به مواد اولیه را برای صنایع کلیدی محدود کرده و برخی کارخانجات را به تعطیلی کشانده است. قطعی مکرر برق و کمبود گاز، به‌ویژه در فصول پرمصرف، هزینه‌های عملیاتی را افزایش داده و تولید را مختل کرده است. فعالیت ماینرهای غیرمجاز و فرسودگی زیرساخت‌های انرژی، این مشکلات را دوچندان کرده‌اند. با این حال، خودکفایی نسبی در بخش‌هایی مانند تولید دارو، مواد غذایی و مصالح ساختمانی، نقطه قوتی برای اقتصاد ایران است. شرکت‌های دانش‌بنیان نیز توانسته‌اند بخشی از نیازهای داخلی را تأمین کنند، اما وابستگی به واردات مواد اولیه در صنایع پیشرفته، مانند الکترونیک، همچنان یک چالش جدی است. بازار کار نیز از این فشارها بی‌نصیب نمانده است. کاهش تولید و تقاضا، منجر به تعدیل نیرو و افزایش بیکاری به 12 تا 15 درصد شده است. کاهش نرخ مشارکت اقتصادی به حدود 41 درصد و حضور کارگران غیرمجاز خارجی، که دستمزدها را پایین نگه داشته، فشارهای اجتماعی را افزایش داده است. انعطاف‌پذیری بازار کار غیررسمی به اقتصاد کمک کرده، اما کاهش دستمزدهای واقعی و فقر فزاینده، تاب‌آوری اجتماعی را تهدید می‌کند. بازارهای مالی ایران نیز پس از شوک‌های اخیر دچار بی‌ثباتی شدید شده‌اند. ریزش شاخص کل بورس، خروج سرمایه به سمت بازارهای غیرمولد مانند ارز و طلا، و افزایش تورم، اعتماد سرمایه‌گذاران را کاهش داده است. سیاست‌های ناهماهنگ، مانند تعلیق معاملات، این بی‌ثباتی را تشدید کرده است. بازار سرمایه ایران به دلیل عمق کم و وابستگی به تصمیمات دولتی، در برابر شوک‌ها آسیب‌پذیر است.
اصلاح سیاست‌های پولی و افزایش شفافیت می‌تواند اعتماد را بازگرداند، اما در کوتاه‌مدت، این بخش شکننده باقی خواهد ماند. برای افزایش تاب‌آوری اقتصادی ایران، مجموعه‌ای از اقدامات کوتاه‌مدت و بلندمدت ضروری است. در کوتاه‌مدت، کاهش وابستگی به نفت از طریق افزایش سهم مالیات در بودجه، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، و گسترش روابط تجاری با کشورهای منطقه می‌تواند فشارهای خارجی را تعدیل کند. در بلندمدت، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر برای رفع کمبود برق و گاز، اصلاح نظام بانکی، افزایش شفافیت، و کاهش فساد، اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاری را تقویت خواهد کرد. بهبود روابط بین‌المللی نیز می‌تواند دسترسی به بازارهای جهانی را تسهیل کند و اثرات تحریم‌ها را کاهش دهد.
در کوتاه‌مدت (6 تا 12 ماه) اقتصاد ایران به دلیل تحریم‌ها، کمبود انرژی و تلاطم مالی شکننده است. با این حال، ظرفیت‌های داخلی، مانند خودکفایی در برخی صنایع و تجربه دور زدن تحریم‌ها، تاب‌آوری نسبی ایجاد کرده است. اما فرسایش سرمایه انسانی و کاهش اعتماد عمومی، این ظرفیت‌ها را تهدید می‌کند. در بلندمدت (بیش از 3 سال)، اصلاحات ساختاری، بهبود روابط بین‌المللی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها می‌تواند تاب‌آوری اقتصاد را به‌طور چشمگیری افزایش بدهد. بدون این اقدامات، اقتصاد ایران در معرض خطر فروپاشی تدریجی قرار دارد.
ایران در گذشته بارها نشان داده که می‌تواند از بحران‌ها عبور کند. با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه، استفاده از ظرفیت‌های داخلی، و تمرکز بر منافع ملی، می‌توان اقتصاد را به سوی ثبات و رشد پایدار هدایت کرد. موفقیت این مسیر به اراده سیاسی و هماهنگی نهادی بستگی دارد؛ مسیری که اگر با شجاعت و تدبیر پیموده شود، آینده‌ای روشن‌تر برای اقتصاد ایران رقم خواهد زد.